3-Mavzu. Sanoat inqilobi va uni jahonning turli mintaqalariga ta’siri. Reja

---

1 
3-Mavzu. Sanoat inqilobi va uni jahonning turli mintaqalariga ta’siri. 
 
Reja: 
1. Eng muhim texnik kashfiyotlar, bug’ mashinasining yaratilishi.
2. Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlaridagi sanoat inqilobining dunyo 
mintaqalari iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri.
3. Mustamlaka tuzumi.
 
Tayanch 
iboralar. 
Tarixiylik 
tamoyili, 
shaharlarni 
genetik 
turlari, 
tabaqalashtirshi, miqdoriy baholash, urbanistik tarkib. IGO’ va shaharlar, 
makrogeografik o’rin boqichi, mezogeografik o’rin boqichi, mikrogeografik o’rin 
bosqichi, shaharlarni tarixiy taraqqiyoti.  
Eng muhim texnik kashfiyotlar, bug’ mashinasining yaratilishi. Insonning 
atrof-olamga qiziqishi ortib bordi va bu Yangi davrning asosiy xususiyatlaridan biri 
bo‘lib qoldi. Bu davrda olimlar fanda olamshumul kashfiyotlarni amalga oshirdi. Buyuk 
polyak astronomi Nikolay Kopernik (1473–1543) 30 yil davomida osmon jismlarini 
kuzatib, Yer Quyosh atrofida va o‘z o‘qi atrofida aylanadi, degan xulosaga keldi. Bu 
xulosa fanda ulkan yangilik edi. Italiyalik Jordano Bruno (1548–1600) olam abadiy 
mavjud, u hech qachon yo‘q bo‘lmaydi, degan xulosani dadil ilgari surdi, olamning 
cheksizligi va abadiyligi haqidagi nazariyani yaratdi. Cherkov bu fikrni shakkoklik deb 
baholadi va olimni gulxanda yoqishga hukm qildi. Boshqa italiyalik buyuk olim Galileo 
Galiley (1564–1642) Kopernikning ta’limotini davom ettirib, geliosentrik nazariyaga 
asos soldi. Galileyning atrof-olamni anglashga qo‘shgan hissasi ulkan. U yevropalik 
olimlar orasida birinchi bo‘lib osmon jismlarini teleskop yordamida kuzatdi. 
3-rasm. Galileo Galileyning osmon jismlarini teleskop yordamida kuzatishi 

---

2 
Yevropa fanining yuksalishida buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton (1643–1727)ning 
xizmati ulkan bo‘ldi. Nyuton mexanika va astronomiyaning nazariy asoslarini yaratdi, 
butun olam tortishish qonunini ishlab chiqdi, ko‘zguli teleskopni kashf qildi. Yana bir 
ingliz olimi Jon Lokk (1632–1704) esa falsafaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. J. 
Lokkning asosiy xizmati shundan iboratki, u insonning tabiiy huquqlari: yashash, 
erkinlik va mulk huquqlari haqidagi ta’limotni yaratdi. U, shuningdek, «hokimiyatni 
bo‘lish» – ijro hokimiyatini qonun chiqaruvchi hokimiyatdan ajratish haqidagi ta’limotni 
ham ishlab chiqdi. 
XVI–XVIII asrlarda Yevropada Yangi davr madaniyati shakllandi. San’at va fan 
jadal rivojlandi. Angliya burjua inqilobi, Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun kurash, 
fransuz inqilobi jarayonlarida paydo bo‘lgan kishilarning ozodligi va tengligi haqidagi 
g‘oyalar yana uzoq vaqt ko‘plab xalqlar kurashining mazmuniga aylandi. 
Butun XVIII asr davomida Buyuk Britaniya Fransiya bilan bo‘lgan shiddatli 
kurashlar jarayonida Shimoliy Amerikani, Hindistonni, Afrikadagi ko‘plab hududlarni 
egallab oldi va shu tariqa Buyuk Britaniya mustamlakachilik imperiyasiga asos soldi. 
Angliya «dengizlar hukmroni»ga aylandi. Mamlakatda huquqiy davlat, fuqarolik 
jamiyati tarkib topa boshladi. Angliya burjua inqilobi va uning g‘oyalari boshqa Yevropa 
mamlakatlari rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Inqilob e’lon qilgan siyosiy tamoyillar va 
o‘rnatgan iqtisodiy tartib yangi industrial sivilizatsiyaga asos soldi. 
Ingliz muhandisi Jorj Stefenson tomonidan 1814-yili ixtiro qilingan parovoz 
temiryo‘l transportining ommalashuvini boshlab berdi. Mashhur fizik va kimyogar 
olimlar – italiyalik Alessandro Volta, angliyalik Gemfri Devi va Maykl Faradey hamda 
fransuz Andre-Mari Amper elektrdan foydalanishning asoslarini yaratdilar. Energiyaning 
bu yangi turidan foydalanish texnikaning yangi sohalarini rivojlantirdi, ishlab 
chiqarishda, maishiy turmushda ulkan o‘zgarishlarga olib keldi. Ilmiy va texnik 
kashfiyotlar ishlab chiqarishning kimyo, elektro-texnika kabi yangi sohalari paydo 
bo‘lishi uchun asos yaratdi. Hisoblash texnikasi, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, 
sun’iy materiallar ishlab chiqarish shakllana boshladi. Bu yutuqlarning ko‘pchiligi XX 
asrda ham ishlab chiqarishning asosini tashkil qildi. 
Yangi davrda o‘zgarishlar sur’ati rivojlanishning o‘tgan bosqichlariga nisbatan 
juda tez bo‘lib, fan va texnika sohasidagi kashfiyotlar ishlab chiqarishga jadallik bilan 
joriy qilinib bordi. Shu tariqa, XVIII asr oxiri – XIX asrda fan va texnika sohalaridagi 
juda ulkan yutuqlar sanoat inqilobiga olib keldi. O‘z navba- Yevropa sanoat inqilobi 
davrida, sanoat inqilobi agrar sivilizatsiyadan sanoat ishlab chiqarishi va industrial 
sivilizatsiyaga o‘tish uchun asos yaratdi. Bu davrda sanoatda yuz bergan jarayonlar 
natijasida mashinalar ishlab chiqarishdan qo‘l mehnatini siqib chiqardi, manufakturalar 
fabrikalarga o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi. 
Yangi davr Yevropa xalqlari tarixida ularning turmush tarzini, jamiyatning 
ma’naviy asoslarini bir necha bor o‘zgartirib yuborgan inqiloblar davri edi. Shuningdek, 
mustamlakachilik asoratiga tushgan Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tarixida Yangi 
davr mustaqillik va ozodlik uchun to‘xtovsiz kurashlar davri ham bo‘ldi. Bu davr 
Yevropada millatlarning va mutlaq monarxiya ko‘rinishidagi milliy davlatlarning 
shakllanish davri edi. Yuz berayotgan har bir o‘zgarishda shakllanayotgan yangicha 
dunyoqarashning ta’siri sezilib turardi. Eng avvalo, butun O‘rta asrlarda hukmronlik 
qilib kelgan insonni aqliy, ma’naviy kamsitishga va jismoniy cheklashga asoslangan 
dunyoqarash o‘rniga yangi, gumanistik dunyoqarash shakllana boshladi. Bu dunyoqarash 
shakllanayotgan yangi, industrial sivilizatsiyaning ma’naviy asosi bo‘ldi. 

---

3 
Ammo Yangi davrda industrial sivilizatsiya shakllanishi uchun zarur bo‘lgan 
sharoit faqat Yevropa mamlakatlarida vujudga keldi. Osiyo, Afrika va Janubiy 
Amerikadagi ko‘pchilik mamlakatlar XIX asr boshlarida ham qoloq, agrar jamiyat 
darajasida qolayotgan edi. 
Yangi davrda yuz bergan juda katta o‘zgarishlar butun dunyo miqyosida ilg‘or 
ishlab 
chiqarish 
usullarining 
tarqalishiga, 
odamlar 
hayot 
tarzining 
keskin 
yaxshilanishiga, industrial sivilizatsiya qadriyatlarining qaror topishiga olib keldi. Yangi 
davr oxiriga kelib, dunyo xaritasi o‘zining asosiy jihatlari bilan zamonaviy ko‘rinishga 
ega bo‘ldi. 
Kapitalistik jamiyat – xususiy mulkning asosini sanoat korxonalari tashkil 
etadigan, shuningdek, rivojlangan bozor iqtisodiyoti va yuqori sanoat ishlab chiqarishiga 
asoslangan jamiyat. 
Industrial sivilizatsiya – bu iqtisodda bozor munosabatlari shakllangan, jamiyatda 
siyosiy va ijtimoiy tenglik, huquqiy davlat, kishilarning tabiiy huquqlari, diniy 
bag‘rikenglik kabi qadriyatlar qaror topgan tarixiy davr.