3 Mavzu: Tekis tom uchun yengil betonlar asosidagi issiqlik izolyatsiyasi qatlamining qalinligini aniqlash

Sovuq mastika sekin bug‘lanuvchi eritgich bilan suyultirilgan bitum va 
to‘ldiruvchi aralashmasidan tarkib topadi. Qozonga bitum solinadi va 
160...180
o
S haroratda ko‘piklash jarayoni tugagunga qadar eritiladi. 
Boshqa qozonda tegishli miqdordagi quruq to‘ldiruvchi (so‘ndirilgan 
ohakli asbest) va eritgich (zangori moy, solyarka) aralashtiriladi. Birinchi 
qozonda eritilayotgan bitum suvsizlanib bo‘lgach ikkinchi qozondagi 

---

aralashma asta-sekinlik bilan qo‘shiladi va ko‘piklash jarayoni tugab bir 
jinsli massa hosil bo‘lgunga qadar aralashtiriladi. Sovuq mastika zavod 
sharoitida tayyorlanadi va qurilish maydoniga tayyor holda, germetik 
idishlarda keltiriladi. Havo harorati +5
o
S gacha bo‘lganda mastikani 
qizdirmasdan, havo harorati +5
o
S dan past bo‘lgan hollarda 60...70
o
S 
gacha qizdirib ishlatiladi. 18...20
o
S haroratli sovuq mastikalar oquvchan 
va bir jinsli bo‘lishi kerak. 
Sovuq mastikalar suyultirilgan bog‘lovchilar va bitumli pastalar asosida 
tayyorlanadi. Suyultirilgan bog‘lovchilar asosidagi mastikalarga bitumli, 
rezinabitumli, gudrokamli mastikalar kiradi. Bu mastikalar o‘rama 
materiallarni yopishtirishda, himoya qatlami va bug‘dan himoyalovchi 
qatlam hosil qilishda ishlatiladi. Bitumli pastalar asosidagi mastikalar 
deformatsiya choklarini to‘lg‘azishda qo‘llaniladi; shuningdek issiq 
iqlimli hududlarda tom qoplamasi sifatida ishlatilishi mumkin. 
Eritgichlar moddalarni eritib ular bilan bir jinsli sistema hosil qiladigan 
ximiyaviy birikmalardir. Eritgichlar tez va to‘liq uchib chiqib ketadi, 
shundan so‘ng eritilgan materialning dastlabki tuzilishi va hossalari qayta 
tiklanadi. 
Sovuq mastikalar uchun eritgichlar (suyultirgichlar) sifatida suyuq 
organik moddalar ishlatilib ular uchuvchan va uchmaydigan turlarga 
bo‘linadi. Uchuvchan eritgichlar (suyultirgichlar) quyidagi turlarga 
bo‘linadi; yengil – aviatsiya va avtomobil benzini, benzin-eritgich; 
o‘rtacha – traktor ligroini, uayt-spirit; og‘ir – traktor va yoritish kerosini, 
zangori moy.  Uchmaydigan eritgich (suyultirgich)lar: neft moylari – 
mashina moyi, transformator moyi, tsilindr moyi, surtish moyi, solyarka, 
suyuq neft bitumlari, moyli gudron, mazut. 
Solyarka asosidagi sovuq bitumli mastika keng qo‘llaniladi. Uning 
taxminiy tarkibi: bitum – 40%, so‘ndirilgan ohak – 12%, asbest tola – 8%, 
solyarka – 40%. Solyarka bitumni eritish, o‘rama materialning qoplama 
qatlami va uning asosi bo‘lgan kartonga singish xususiyatiga ega 
bo‘lganligi uchun sovuq mastika ruberoid va pergaminni tekislovchi 
qatlamga yaxshi yopishishini ta’minlaydi. Solyarkaning bitum tarkibiga 
asta-sekinlik bilan kirib borishi natijasida mastikaning qovushoqligi, 
mustahkamligi va yopishuvchanlik xususiyati ortadi. Qaynoq mastikalar 
bilan yopishtirishda o‘rama materiallarni mayda mineral sochmalardan 
tozalash talab etiladi. Sovuq mastikalar ishlatilganda esa bunga zarurat 

---

bo‘lmaydi, chunki sochmalar mastikaga to‘liq shimilib to‘ldiruvchiga 
aylanadi va yopishtiruvchi qatlamning qovushoqligini oshiradi. 
Mastika tarkibiga so‘ndirilgan ohakning qo‘shilishi o‘rama materialning 
asosga yopishish mustahkamligining o‘sishini birmuncha sekinlashtiradi, 
lekin umumiy holatda mastika mustahkamligining ortishiga olib keladi. 
Mastika tarkibidagi asbest yoki shisha tola havo harorati ortganda 
mastikaning oquvchanligini kamaytiradi va qo‘shimcha simlash 
vazifasini bajaradi. Sovuq mastikalarni tayyorlashda zangori moydan 
foydalanish ta’qiqlanadi, chunki u ishchilarning teri va ko‘z pardalariga 
zararli ta’sir etadi. 
O‘rama qoplamaning ostki qatlamiga pergamin o‘rniga ruberoid ishlatish 
tavsiya etiladi, chunki ruberoidning yopishish mustahkamligi pergaminga 
qaraganda ancha yuqori hisoblanadi. Sovuq mastikalar asos sirtiga yupqa 
qatlam hosil qilib surtiladi. Mastika sarfi 1m
2
yuza uchun 250g dan ortib 
ketmasligi kerak, chunki mastikaning bundan ortiq miqdori tom 
qoplamasi sifatining yomonlashuviga olib keladi. 
Qaynoq bitumli va bitum-rezinali mastikalar markazlashgan holda hamda 
bevosita qurilish maydonida tayyorlanishi mumkin. Sovuq bitumli va 
bitum-rezinali mastikalar odatda markazlashgan holda tayyorlanadi va 
qurilish maydoniga zich yopiladigan idishlarda keltiriladi.