3-мавзу. ҲУкм (2 соат). Режа

Ҳукм тафаккурнинг муҳим шакли бўлиб, унинг мантиқий асосини тушунчалар ташкил этади. Лекин уларни бир-биридан ажратиб қараш мавхумлаштириш натижаси бўлиб, мазкур ажратиш уларнинг ўзига хос хусусиятларини билиб олишга қаратилгандир.
Дарҳақиқат, тафаккур -бу тушунча, хукм, хулоса чиқаришларнинг диалектик бирлигида кечувчи мураккаб жараёнки, уларнинг бири иккинчисининг юзага келиши, амал қилишининг мантиқий негизи ҳисобланади.
1. Ҳукм фикрнинг тасдиқ ёки инкор шаклидир. Чунки у муайян бир
белгининг предметга тааллукли ёки тааллуқли эмаслигини, бир предметнинг бошқа предметга муносабатини ифодалайди. Масалан: "Кит сут эмизувчи сув ҳайвонидир", "Ой планета эмас", "Пўлат темирга нисбатан юқори температурада эрийди". Келтирилган ҳар уччала хукмлар таркибида иккитадан тушунчалар бўлиб, уларнинг ҳар бири алоҳида олинганда тасдик, ёки инкорни, яъни тугал бир фикрни ифодаламайди.
Мазкур тушунчалар бунда предметнинг тур ва жинс муносабатини ифодалаш орқали хукмни юзага келтирмоқдалар. Агар биринчи ва иккинчи хукмларда предметнинг муайян жинсга мансублиги ёки мансуб эмаслиги кўрсатилаётган бўлса, учинчисида ўзаро тур муносабати ифодаланмоқда.
2. Ҳукм таркиби учта элементдан ташкил топган бўлади: субъект /лотинча-Subiektum/, предикат /дотинча-Praedikatum/, боғлама.
Ҳукм қуйидаги формулада ифодаланади: S-Рдир, S-Р эмас. Субъект-бу фикр предмети, яъни нарса, ҳодисани ифодаловчи ҳукм элементидир. Предикат фикр предмети, субьектнинг белги, хусусиятларини ифодалайди. Субъект ва предикатни бир-бири билан ўзаро муносабатга кириштирувчи элемент боғлама ҳисобланади. Боғлама у ёки бу белгининг субъектга хос ёки хос эмаслигини кўрсатади ва шунга кўра у тасдиқ ("дир", "ҳисобланади" ва б. сўзларда ифодаланади) ва инкор ("'эмас", "ҳисобланмайди", "йўқ," ва б. шу каби сўзларда ифодаланади) шаклида бўлади. Шунга кўра ҳар қандай боғлама фикрнинг тасдиқ ёки инкоридир. Масалан: "Ўзбекистон - БМТ аъзосидир", "Натрий сувдан oғир эмас".
Шу нарсани алоҳида таъкидлаш керакки, муҳокамаларда субъект ва предикатларнинг ўрнини яхши билиш тўғри фикр юритишнинг дастлабки шартларидан ҳисобланади.

1. 
   Ҳар қандай хукм чин ёки хато бўлади. Мантиққа доир кўпчиликдарслик, қўлланмаларда хукмнинг чинлиги унинг нарс, ҳодисаларни айнан акс эттиришлиги, яъни фикрнинг унда акс этилаётган предметга мос келишлиги билан белгиланади, деб кўрсатилади. / қаранг: Рахимов И. Мантик.Университет нашриёти. 1994.)
   

Бизнингча, мазкур қоидани ҳар қандай хукмларнинг чинлигини белгиловчи ўлчов сифатида қабул қилиб бўлмайди. Агар ушбу қоида воқеий ҳукмларга нисбатан тадбиқ этиш мумкин бўлса, Масалан: "Амударё – Марказий Осиёдаги энг катта даре". "Симоб электр токи ўтказувчи жисмдир^?' ва х) модал, баҳовий хукмларга нисбатан қўллаб бўлмайди. Масалан, узок йиллар мобайнида "Марксизм-ленинизм энг илмий ва гуманистик таълимотдир'¹, "Дин афюндир" каби хукмлар мутлақ ҳақиқат сифатида тарғиб қилиб келинган бўлса-да, уларнинг уйдурма эканлигини тарихнинг ўзи кўрсатиб берди.
Ўз пайтида немис файласуфи И.Кант ҳукмларни турли даражадаги билимларни ифодалашига кўра аналитик, синтетик ва эстетик турларга ажратган ва уларнинг чинлиги турлича мезонлар билан ўлчанишлиги ҳақидаги қарашни илгари сурган эди.
Кантнинг фикрича, аналитик хукмларда предикат субьектнинг бир қисмини ўз ичига олади. Шунга кўра унинг чинлиги ўз-ўзича аниқ зарурийдир. Масалан: «Ҳамма жисмлар кўламлидир" деган ҳукмни олиб қарайдиган бўлсак, унинг предикати "кўламлидир" субьектнинг ҳажм ва мазмунининг таркибий қисми ҳисобланади. Шунга кўра "Кўламга эга бўлганлардан бири-бу жисмлардир" дейиш мумкин.
Синтетик хукмларда предикат субъект учун хос белги, хусусиятларни ифодаламайди. Масалан: "Баъзи жисмлар оғирдир" хукмининг предикати-оғирлик жисм тушунчасининг мазмунига заруран кирмайди. Чунки жисм тушунчаси учун оғирлик муҳим белги ҳисобланмайди. Шунинг учун бундай хукмларнинг чинлигини белгилашнинг муҳим шарти-ўлчови тажриба ҳисобланади.
4. Хукм тушунчадан фарқли равишда гап орқали ифодаланади. Чунки гап тугал фикрни ифодаловчи грамматик шаклдир. Лекин гап фақат хукм ифодаланишининг грамматик шакли бўлмасдан унинг мавжудлик, амал қилишининг усули ҳамдир.
Шу нарсани алоҳида таъкидлаш керакки, то ҳозиргача мантиқ ва тилшуносликда хукм ва гап бир-биридан ажратилган ҳолда ўрганилиб келинади. Шунинг учун гапнинг тахлили одатда унинг грамматик тузилишини белгилашга қаратилган бўладики, бунда унинг семантик /маъновий/ аспектлари назардан четда қолади. Мантиқни фикр грамматикаси, грамматикани эса мантиқ бирлигида ўрганиш бугунги куннинг талабидир. Зотан, тафаккур ва нутқ маданиятини шакллантириш кишилар маънавий-руҳий тикланишининг муҳим жиҳати ҳисобланади. Гарчи хукм ва гап диалектик бирликда бўлса-да, улар ўзаро бир-биридан фарқланади.
1. Ҳар қандай хукм гaп орқали ифодаланади, аммо ҳар қандай гап ҳукм бўла олмайди. Чунки шундай гап турлари борки, (сўроқ, ундов, буйруқ, атов ва б.уларда хукмга хос хусусиятлар (тасиқ ва инкор, чин ёки хато бўлиши ва б.) учрамайди. Мисол учун қуйидаги гапларни олиб қарайлик.

1. 
   Санзар Ўзбекистондаги энг кичик дарёдир.
   
2. 
   Мен у билан энди ҳечам учрашмасам керак.
   
3. 
   Симоб суюқ металдир.
   
4. 
   Бу шеърни ифодали ўқинг.
   
5. 
   Тонг.. . Соат неча бўлди?
   

Келтирилганларнинг ҳар олтитаси ҳам грамматик жиҳатидан гап ҳисоблансалар-да, уларнинг 1 ва 3-ларигина хукмни ифодалайди. Чунки уларда фикрнинг чин ёки хатолиги маълум бўлиб, тасдиқ ва инкор шаклида ифодаланган. Шунингдек уларда субъект ва предикат муносабати мавжуд. Қолган гапларда бундай хусусият йўқ. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш керакки, сўроқ, ундов, буйруқ, гапларда хукм бевосита ифодаланади. Бундай хусусият кўпроқ сўроқ гапларга хос бўлади. Кўпгина сўроқ гапларда хукм яширинган ҳолда ифодаланади. Масалан, "Ким биринчи бўлиб Американи кашф этган?", деган сўроқ гапда "Маълум бир давргача Америка қитъаси кишиларга маълум бўлмаган, у маълум бир вақтда ким томонидандир кашф этилган", деган фикр-хукм яширинган. Сўроқ ''савол билиш жараёнида муаммо, гипотезаларни илгари суришда муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун оддий муҳокама юритишдан тортиб илмий тадқиқот ишларида мантиқий сўроққа мурожаат этилади.
Мантиқий сўроқ–бу инсон билимидаги иккиланиш, ноаниқликларни бартараф этишга ҳамда тадқиқ этилаётган объектлар ҳақида тўлиқ билим олишга қаратилган фикрдир. Сўроқлар тузулишига кўра икки хил бўлади: ечимга доир ва тўлдиришга доир сўроқлар. Қўйилган муаммоларнинг ҳал этилиш йўлларини аниқлашга қаратилган сўроқ ечимга доир ҳисобланади. Масалан: "Мафкуравий таъсирлар салбий оқибатларга олиб келмаслиги учун нима қилиш керак?» (Ислом Каримов). Тўлдиришга доир сўроқ- бу берилган муқобил /альтернатив/ ҳукмлар гуруҳига тўғри /чин/' жавоб топишга қаратилган сўроқдир.
2. Хукм ва гапнинг таркибий элементлари: субъект, предикат, боғлама-
эга, кесим ва иккинчи даражали бўлаклар айнан бир хил мақоматга эга эмаслар. Чунки улар гап ва хукмда синтактик ва семантик вазифаларни ўтайдилар. Масалан:"Энг иқтидорли, билимли ёшлар республика конкурсида иштирок этадилар", деган муҳокама гап нуқтаи назаридан тахлил қилинадиган бўлса. унда "ёшлар"-эга, "иштирок этадилар"-кесим, "энг иқтидорли, билимли'', "Республика конкурсида" иккинчи даражали /аниқловчи/ бўлак ҳисобланади. Агар мазкур гап хукм тарзида тахлил қилинадиган бўлса, "Энг иқтидорли, билимли ёшлар''-субъект. "Республика конкурсида иштирок этиш"-предикат, боғлама-"зтмоқ" бўлади. Шунингдек, субъект ва предикат эга ва кесимдан фарқли равишда ўзининг ҳукм таркибида доимий ўрни-мақоматига эга бўлмайди. Унинг ўрни кўпинча мантиқий урғу берилиш билан ўзгариб туради. Шунга мувофиқ бир гап турли маъноларни ифодалаши мумкин. Масалан: "Университетимизда Амир Темурнинг 660 йиллик юбилейига багишлаб халқаро конференция ўтказилди" хукмида ypғy бериш билан унинг субъект ва предикатларини ўзгартириш мумкин.
а) Амир Темурнинг 660 йиллик юбилейига бағишлаб ўтказилган халқаро конференция /S/ университетимизда ўтказилди.Р/.
б) Амир Темурнинг 660 йиллик юбилейига бағишлаб университетимизда ўтказилган конференция /S/ халқародир (Р).
в) Университетимизда ўтказилган халқаро конференция S Амир Темурнинг 660 йиллик юбилейига бағишлангандир /Р/.
Содда хукмлар ва унинг турлари. Хукмлар тузилишига кўра иккита турга ажратилади: содда ва мураккаб. Бир субъект ва предикатдан ташкил топган хукмларга содда хукмлар деб аталади. Масалан: Биринчи сектябр -Ўзбекистоннинг мустакиллик куни. Субъект ва предикатнинг ўзаро муносабатига кўра содда хукмлар уч турга ажратилади: атрибутив, мавжудлик, муносабатли. Атрибутив /лотинча - attributia хусусият, белги/' хукмда фикр предметига хос бўлган белгиси ифодаланади. Агар предикат субъектнинг муҳим белгисини ифодаласа,,катъий, мухим бўлмаган белгисини ифодаласа, нокатъий бўлади. Масалан:"Самарқанд-Ўзбекистоннинг биринчи пойтахти" /катъий/, "Самарқанд-Ўрта Осиёдаги кадимий щаҳарлардан бири" /ноқатъий/'.
Мавжудлик хукмида предикат субъектнинг белги, хусусиятини эмас, фикр предметининг муайян макон ва замонда мавжуд ёки мавжуд эмаслиги акс этади. Масалан: "Материя абадий ва чексиздир". "Мафкурасиз сиёсий маданият бўлмайди".
Муносабат хукмларда предметларнинг ўзаро макон, замондаги турли
хил муносабатлари ифодаланади. Масалан: "Улуғбек-Амир Темурнинг набираси", "Бобур Лутфийдан кейин яшаган" ва х.
Содда ҳукмлар, шунингдек сон ва сифат жиҳатидан ҳам турларга бўлинади. Хукмларнинг сонида субъектда ифодаланаётган тушунчанинг ҳажми ифодаланади. Шунга кўра содда ҳукмлар сонига кўра якка. жузъий ва умумий турларга ажратилади.
Агар субъектда бир предмет, ҳодиса ифодаланса, у якка ҳукм ҳисобланади. Масалан:"Байкал-дунёдаги энг чуқур кўл".
Муайян синф ва унинг турларининг белгиларни ифодаловчи ҳукмлар умумий ҳисобланади. Масалан: "Судялар олий маълумотли ҳуқуқшунослардир".
Жузъий ҳукмларда маълум белгининг муайян турларнинг бир қисми учун тааллуқли ёки тааллуқли эмас эканлиги ифодаланади. Жузъий ҳукмнинг якка ва умумий ҳукмдардан фарқи шундаки, унда ифодаланаётган муайян предметлар синфи ва унинг турларининг қайси бирига тааллуқли эканлиги номаълум бўлади. Масалан: "Баъзи ҳайвонлар сувда ва қуруқликда яшайди", "Баъзи кимёвий моддалар реакцияга киришмайди".
Жузъийликни "баъзи". "айрим", "кўпчилик" каби сўзлар ифодалайди.
Содда қатъий ҳукмлар сифатига кўра тасдиқ ва инкор ҳукмдарга бўлинади. Ҳукмнинг сифати унинг боғламасида ифодаланади. Ҳукмлардаги сон ва сифат доимо ўзаро бирликда бўлади. Чунки ундаги сифат, яъни тасдиқ ва инкор субъектда ифодаланаётган умумийлик, жузъийлик ва яккаликка тегишли бўлади.
Сон ва сифат жиҳатидан бирлашиб келишига кўра содда қатъий ҳукмлар тўртта турга бўлинади: Г).Умумий тасдиқ хукм: 2). Якка -жузъий тасдиқ ҳукм: 3).Умумий инкор ҳукм: 4')Якка-жузъий инкор ҳукм.
Бир вақтда сон жиҳатидан умумий, сифат жиҳатидан тасдиқловчи ҳукмлар умумий тасдиқ ҳисобланади. Бундай ҳукмдаги умумийлик 'Ҳамма", "барча", "каби" квантор сўзларида ифодаланади. Масалан: "Ҳамма мустақил давлатлар ўз валютасига эга". Кўпинча муҳокама юритишда бундай квантор сўзлар тушириб қолдирилади. Лекин барибир бунда умумийлик англашилиб туради. Масалан: "Ўқувчилар сўнгги кўнғироқдан сўнг ўз ўқитувчиларига рахмат сўзи айтишдилар".
Умумий тасдиқ ҳукм қуйидаги рамзий ишора-А (/лотинча- Attirmo-тасдиқлайман сўзиинг биринчи унли ҳарфи) ва қуйидаги формулада ифодаданилади:
Ҳамма S - Р дир.
Бир вақтда якка, жузъий ва тасдиқ ҳукмлар якка-жузъий тасдиқ деб аталади. Масалан: "Мантиқ фалсафий фандир", "Баъзи илонлар сувда яшайди" рамзий ишораси j, формуласи: Баъзи S - Р дир.
Агар хукм бир вактда сон жихатидан умумий. сифат жихатидан инкор булса. Умумий инкор хукм деб атадади. Рамзий ишораси Е /лотинча Xego-инкор этмок, сузининг биринчи унли харфи/ Формуласи: Ҳеч бир S - Р эмас. Масалан: "Ҳеч бир ёрдамчи сўз келишикда турланмайди".
Ҳукм бир вақтда сонига кўра якка ва жузъий. сифатига кўра инкор бўлса, жузъий инкор ҳисобланади. Рамзий ишораси -О /Nego-сўзининг иккинчи унли харфи/, формуласи: Баъзи S - Р эмас. Масалан: "Баъзи металлар сувдан oғиp эмас".
Символик мантиқда A, E, J, О ҳукмларидаги квантор ''сонни ифодаловчи/ сўзлар ҳамда субъект ва предикат муносабати алоҳида рамзий ишора-белгилар /алфавитларда/ ифодаланади.
Умумийлик квантори V немисча "alle-ҳамма" сўзининг биринчи ҳарфининг тескариси/', мавжудлик Е немисча "existieren-мазжудлик сузи харфининг тескариси/.
Предикатлар мантиғи тилида мазкур хукмлар қуйидагича формулада ёзилади.
Умуумий тасдиқловчи /Ҳамма S-Рдир/ ҳукми VxP(x). ва қуйидагича ўқилади: "Ҳар бир х /субъект/ Р хусусиятга эгадир".
Умумий инкор /Ҳеч бир S-P эмас/ хукми: V'xP(x) ва қуйидагича ўқилади: "Ҳеч бир X Р хусусиятга эга эмас".
Якка-жузъий тасдик, /Баъзи S-P дир/ ҳукми: ЕхР(х) ва қуйидагича ўқилади: "Баъзи X лар мавжуд бўлиб, улар Р хусусиятга эга дир".
Якка- жузъий инкор /Баъзи S-P эмас/ ҳукми: ЕхР(х)-Баъзи Р хусусиятига эга X лар мавжуд эмас".
A,.E, J, O ҳукмларининг хулоса чиқариш жараёнида қўлланишида уларнинг атамалари /субъект, предикат/нинг бўлинган ва бўлинмаганлигини билиш муҳим шартлардан бири ҳисобланади. Ҳукм таркибидаги атама-тушунчаларнинг бири иккинчисининг хажмига тўлиқ кирса, /бўйсунса/ ёки -тўлик, ундан /ҳажмидан/ чиқарилган бўлса, унда мазкур тушунча-атама бўлинган ҳисобланади.
Агар атаманинг хажми бошқасининг ҳажмига қисман кирса, /қисман мослик муносабатида бўлса/, ёки унинг ҳажмидан чиқариб олинган бўлса /мустасно этилса/, унда мазкур атама бўлинмаган бўлади. Энди айтилганларни A, Е, j, 0 турлари бўйича кўриб чиқамиз.
Умумий тасдиқловчи хукмда субъект бўулинган. пердикат бўлинмаган бўлади. Мисол учун "ҳамма металлар электр токи ўтказади" деган ҳукмни олиб қарайлик. Бунда субъектнинг -"ҳамма металлар"нинг ҳажми пердикатнинг-"электр токи ўтказадига ҳажмига тўлиқ киради. Чунки предикатни ифодаловчи тушунча субъектга нисбатан жинс ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, электр токи ўтказувчиларга фақат металлар эмас, балки бошқа кимёвий моддалар ҳам киради. Шунга кўра улар бўйсунувчи, яъни жинс ва тур муносабатидаги тушунчалардир. Буни қуйидаги схемада ифодалаш мумкин: (схеманинг чизиқли қисми бўлинганликни ифодалайди) сут эмизувчилардир" хукмини олиб қарайлик. Бунда субъектнинг ҳажми предикат ҳажмига қисман киришгандир. Чунки баъзи сут эмизувчилар сув ҳайвонлари ҳисобланади. Бунинг схемаси:

Лекин шундай якка-жузъий тасдиқ хукмлар ҳам бўуладики, унинг Предикати бўлинган ҳисобланади. Масалан: "Баъзи ўсимликлар дуккаклидир» ҳукмида предикат- "дуккакли"нинг хажми субъект ҳажмига тўлиқ киради. Буни қуйидагича схемада кўрсатиш мумкин:
Шундай умумий тасдиқловчи ҳукмлар типи ҳам борки, уларда субъект ва предикат тенг ҳажмли бўлади. Бундай ҳукмларда уларнинг субъектга ва предиката ҳам бўлинган бўлади. Масалан:"Ҳар миллат ўзининг тил, урф-одат ва территория бирлигига эгадир'"
Умумий инкорда субъект ва предикатлар бўлинган бўлади. Масалан:"Ҳеч бир фан ўз предметига эга бўлмаслиги мумкин эмас" ҳукмини таҳлил қилмоқли бўлсак, субъектнинг ҳажми тўлиқ предикат ҳажмидан чиқарилганлигига ва аксинча, пердикатнинг ҳажми субъектнинг ҳажмидан чиқарилганлигини кўрамиз. Дарҳақиқат ҳеч бир фан ўз предметига эга бўлмаганларга кирмайди ва аксинча, ўз предметига эга бўлмаган билимлар фан тушунчаси хажмига кирмайди. Бунинг схемаси:


Якка-жузъий тасдик. хукмда субъект хам, предикат хам булинмаган булади. Масалан: "Баъзи сув хайвонлари Якка-жузъий инкор хукмда субъект бўлинмаган,. пердикат бўлинган бўлади. Масалан: "Баъзи моддалар сувда эримайди". Ушбу хукмнинг субъектида суюқ моддаларнинг бир қисми ҳақида фикр юритилади. Предикатда эса сувда эримайдиган кимёвий моддаларнинг ҳаммаси ҳақида сўз юритиладики, уларни субъектда ифодаланаётган кимёвий моддалар ҳажмига киритиб бўлмайди. Бунинг схемаси:

A ,E, j, О хукмларида субъект ва предикатларнинг бўлинган ва бўлинмаганлигини ёдда қолдириш учун қуйидаги жадвал тавсия этилади. /жадвалдаги «+» бўлинган, "-" ўлинмаганкни ифодалайди.

Хукм типлари	S	р
А	-	— баьзан ^+
Е