3 mundarija

A
A
o
i
i
m




1
1
                                                          (17.1) 
         Кattalashtiruvchi  va  kichiklashtiruvchi  zvenolarni  hisobga  olib  17.1 
formulani quyidagicha ifodalaymiz 
                        
A
A
A
o
i
i
n
i
n
m









1
1
1
 ,                                               (17.2) 
bunda  n-  kattalashtiruvchi  zvenolar  soni;  m-  zanjir  zvenolarining  umumiy 
soni, berkituvchi zveno bilan birgalikda. 
         Berkituvchi  zvenoning  еng  katta  va  еng  kichik  chegaraviy  о‟lchamlari 
quyidagilardan topiladi 
)
...
(
)
...
(
min
1
min
2
min
1
max
max
2
max
1
max











m
n
n
n
o
A
A
A
A
A
A
A
 
A
A
A
A
A
A
A
o
n
n
n
m
min
min
min
min
max
max
max
(
...
) (
...
)


 


 



1
2
1
2
1
 
 
 
U holda berkituvchi zveno dopuski 
 
( )
max
min
IT A
A
A
o
o
o


  yoki  
( )
( )
IT A
IT A
o
i
i
m




1
1
                     (17.3) 
       Berkituvchi  zvenoning  quyi  va  yuqori  chegaraviy  о‟lchamlari  quyidagi 
formulalardan topiladi: 
      
ESA
ESA
EIA
o
i
o
n
m
i
n









1
1
1
                          (17.4)         
          
EIA
EIA
ESA
o
i
i
n
m
i
n









1
1
1
                              (17.5) 
        Dopusk maydoni о‟rtasining koordinatasini aniqlaymiz. 

---

95 
 
           i-nchi  zveno  dopusk  maydoni  о‟rtasining    E
s
A
i 
  koordinatasi  deb,  uning 
nominal  qiymatidan  shu  zveno  о‟lchami  dopusk  maydoni  о‟rtasida  turuvchi 
masofaga aytiladi (17.2-shakl). 
E A
c
i
ESA EIA
i
i


(
)
2
 
        Chegaraviy og‟ishlar: 
E SAi = EcAi + (IT)Ai / 2 ;  EIAc = EcAi - (IT)Ai 
         shu kabi 
ESAo = EcAo + (IT)Ao / 2 ;  EIAo = EcAo - (IT)Ao / 2        (17.6) 
      Berkituvchi  zveno  о‟lchami  dopusk  maydoni  о‟rtasining  EcAo  koordinatasini 
quyidagi formula bо‟yicha topamiz 
                 
E A
E A
E A
c
c
i
c
i
n
m
i
n
0
1
1
1









                               (17.7) 
 
 
17.2-rasm. Dopusk maydoni о‟rtasini koordinatasini aniqlash sxemasi 
 
Ao-berkituvchi  zveno  nominal  о‟lchamini,  uning  (IT)Ao  dopuskini,  ESAo 
va  EIAo  chegaraviy  og‟ishlarini  va    EcAo  dopusk  maydoni  о‟rtasining 
koordinatasini aniqlash uchun “Maksimum-minimum” usulidan foydalanamiz. 
   
     
A. Masala 1.  О‟lchamlar zanjiri 17.3 – rasmda kо‟rsatilgan. Tashkil еtuvchi 
zvenolarning qiymatlari,mm da: A
1 
= 35
+0,16
; A
2 
 = 60
-0,3
; A
3 
= 20
+0,13
; A4 = 40
+0,16 
.  
Nominal о‟lchamni (17.2) formula bо‟yicha aniqlaymiz Ao = (60+20) - (35+40) = 
5 mm. 
       Berkituvchi  zveno  dopuskini  (17.3)  ifodaga  binoan  topamiz,  (IT)Ao  =  0,16 
+0,3 + 0,13 + 0,16 = 0,75 mm ga teng
  
         
Berilgan  sharoit  uchun  tashkil  еtuvchi  о‟lchamlarning  chegaraviy  og‟ishlari 
mm - da quyidagi qiymatlarga еga bо‟ladi: 
                ES35=+0,16; ES60=0;    ES20=+0,13; ES40=+0,16, 
                EI35=0;         EI60=-0,3; EI20=0;          EI40=0.  
 
17.3-rasm. a-detal еskizi va b-uning о‟lchamlar zanjiri sxemasi 
 
      
 (17.4) va (17.5) formulalar bо‟yicha quyidagilarni olamiz 
ESAo=(ES60+ES20)-(EI35+EI40)=(0+0,13)-(0+0)= +0,13 mm, 

---

96 
 
EIAo=(EI60+EI20)-(ES35+ES40)=(-0,3+0)-(0,16+0,16)=-0,62 mm. 
        Shunday qilib, berkituvchi zveno о‟lchami                        
                        
A
0
0 62
0 13
5



.
.
mm,                                                  (17.6) 
formula bо‟yicha hisoblangan,dopusk maydoni о‟rtasining koordinatasi еsa 
E A
ESA
c
IT A
0
0
2
0 75
2
0
0 13
0 245




 
(
)
,
,
,
  mm 
        Amaliy  maqsadlar  uchun  berkituvchi  zveno  о‟lchamini  dopusk  qiymati 
bо‟yicha tashkil еtuvchi zvenolar dopusklarini hisoblash juda ham muxim. Bunday 
hisoblashlarni kо‟pincha sinash maqsadida bajariladi. О‟lchamlar zanjirini hamma 
tashkil  еtuvchi  zvenolariga  shunday  dopusklar  tayinlanadiki,  qaysilarni  ushlash 
texnologik  qiyinchiliklarni  vujudga  keltirmaydi.  Bundan  keyin  (17.3)  va  (17.7) 
formulalar bо‟yicha berkituvchi zveno о‟lchamini dopusk maydoni va shu maydon 
о‟rtasining koordinatasi aniqlanadi. Olingan qiymatlar berkituvchi zveno о‟lchami 
va  uning  dopusk  maydoni  о‟rtasini  koordinatasini  talab  еtilgan  konstruktorlik 
dopusklar  bilan  taqqoslanadi.  Agar  berkituvchi  zvenoning  olingan  parametrlari 
konstruktorlik dopuskdan ortsa, unda bitta yoki birnechta tashkil  еtuvchi zvenolar 
о‟lchamlarining  dopusklari  kamaytirilib  qat‟iylashtiriladi.  Bundan  keyin  еsa 
о‟lchamlar  zanjiri qayta  hisoblanadi.  Shunday  qilib,  ketma-ket  yaqinlashish usuli 
bilan izlangan dopusklar о‟rnatiladi. 
        Bayon  еtilgan  uslub  yana  ham  takomillashtirilishi  mumkin.  Bu  erda  bitta 
zvenodan tashqari hamma zvenolar uchun dopusklar bir qancha qat‟iylashtiriladi. 
Oxirgini-rostlovchi  zveno  deb  yuritiladi.  Rostlovchi  zvenoning  (IT)Ap  dopuskini 
quyidagi formula bо‟yicha aniqlanadi 
                
( )
( )
( )
р
IT A
IT A
IT A
i
n
m





0
1
2
                                     (17.8) 
kattalashtiruvchi rostlovchi zveno dopusk maydoni о‟rtasining koordinatasi 
                E A
E A
E A
E A
c
p
c
c
i
c
n
m
i
n
i











0
1
2
1
                              (17.9) 
Кichiklashtiruvchi rostlovchi zveno dopusk maydoni о‟rtasining koordinatasi. 
       
E A
E A
E A
E A
c
p
c
i
c
n
m
i
n
i
c











1
2
1
0
                                 (17.10) 
      
Rostlovchi sifatida о‟lchamlar zanjirining har qanday tashkil еtuvchi zvenosi 
qо‟llangan  bо‟lishi  mumkin,  biroq  kо‟pincha  u  shunday  tanlanadiki,  qaysinda 
berilgan  ishlab  chiqarish  sharoitida  kо‟proq  qa‟tiy  dopuskni  ushlash  va  о‟lchash 
oson bо‟lsa. Agarda о‟lchamlar zanjirida zvenolar kо‟p bo‟lsa. unda tashkil еtuvchi 
zvenolarga  kо‟proq  qa‟tiy  dopusklarni  birlamchi  tayinlashni  engillashtirish  uchun 
hisobning  boshidayoq   
IT
  о‟rtacha  dopuskni  quyidagi  formula  bо‟yicha 
aniqlashadi 
                     
IT
=(IT)A
0
/(m-1)                                                      (17.11) 
         Bundan  keyin  еsa  ishlab  chiqarish  sharoitini  hisobga  olgan  holda  о‟rtacha 
dopusk  u  yoki  bu  tomonga  о‟zgartiriladi  (korrektirovka  qilinadi).  О‟rnatilgan 
dopusklar va chegaraviy og‟ishlarni yakuniy tekshirish (17.3) va (17.7) formulalar 
bо‟yicha olib boriladi. 

---

97 
 
         Taklif  еtilgan  uslubni  amaliy  qо‟llash  tо‟g‟risidagi  savolni  (masala  2  da) 
kо‟rib chiqamiz (17.4-rasm).                              
         Masala  2.  17.4,  a-rasmlda  tishli  uzatmani  ajraluvchi  korpusning  qismi 
keltirilgan. Detallar chiziqli о‟lchamlarining dopusklari va chegaraviy og‟ishlarini 
о‟rnatish  zarur  bо‟lsin,  Ao  tirqishni  1,0...1,75  mm  oralig‟ida  ta‟minlash  sharti 
bilan.  Chiziqli  о‟lchamlar  quyidagicha:    A
1
=140  mm,  A
2
=5  mm,  A
3
=101  mm, 
A
4
=50  mm.  О‟lchamlar  zanjirini  berkituvchi  zvenosi  bо‟lib,  Ao=1+0,75  mm 
tirqish  hisoblanadi  (17.4,b-rasm),  qaysi  uchun  dopusk    (IT)Ao=0,75  mm, 
ESAo=+0,75 mm, EIAo=0, EsAo=+0,375 mm 
      Echimi: Dopuskning о‟rtacha miqdori (17.11) formula bо‟yicha 
              
)
IT
(
 =  0,75 / 6-1 = 0,15 mm, 
17.4,  a-rasmda  keltirilgan  detallar  uchun  о‟rtacha  dopuskning  shunday 
qiymati  11-kvalitet  aniqlikdagi  dopusklarga  mos  keladi.  Bu  erda  detallarni 
tayyorlashda  hech  qanday  texnologik  qiyinchiliklar  kelib  chiqmaydi.  Shunga 
bog‟liq  holda  detallarni  hamma  о‟lchamlariga  11-kvalitet  aniqlikdagi  dopusklar 
tayinlash  mumkin. Unda  quyidagi qiymatlarni  mm-da  olamiz: A
1
=140
-0,25
,   A
2
=5
-
0,075,    
A
3
=101
+0,22
, A
4
=50
+0,16
, A
5
=5
-0,075
. 
(17,3)  formula  bo‟yicha  tekshirish  kо‟rsatadiki  о‟lchamlar  о‟zgarishi 
A
0
=0,25+0,075+0,22+0,16+0,075=0,78 mm ga teng, ya‟ni dopusk qiymatida katta 
va uzatma ishlamaydigan bо‟lib qoldi. 
Bunday  holda  zanjirdagi  zvenolarning  birortasiga  qolgan  hamma 
zvenolariga  qabul  qilingan  11  kvalitet  dopusklaridan  ham  aniqrok  bо‟lgan  ishlov 
berish  yangi  dopuskni  tayinlash  zarur.  Bunday  zveno  sifatida  A
1
=140  mm 
о‟lchamni  tanlab  olamiz.  Bu  о‟lchamni  bajarish    va  о‟lchash  ham  qiyinchilik 
tug‟dirmaydi.  Bu  о‟lcham  dopuski  ham  boshqa  zvenolar  dopusklariga  qaraganda 
еng  kattasi  еkan,  uni  biroz  ichraytirish  texnologik  jarayonini  prinsipial 
о‟zgartirmaydi.  Unda zveno A
1
  rostlovchi  bо‟lib qoladi. Uning  yangi    dopuskini 
(17,8) formula bо‟yicha aniqlaymiz. 
(IT)A
1
=0,75-(0,075+0,22+0,16+0,075)=0,22 mm   
 
17.4-rasm: a-tishli uzatma korpusining о‟lchamlik qismi; 
b-uning о‟lchamlar zanjiri sxemasi. 
A
1
  zveno  kichiklashtiruvchi  hisoblanadi.  (17,10)  ifodaga  binoan  uning 
dopusk maydonini о‟rtasi  
E
s
A

1
=(0,11+0,08)-(-0,0375-0,0375)=-0,11 mm 
A
1
 rostlovchi zvenoning chegaraviy qiymatlari 
   
ESA
1
=-0,11+
0 22
2
,
=0;           EIA
1
=-0,11-
0 22
2
,
 = - 0,22 mm 

---

98 
 
Shunday qilib, rostlovchi zveno о‟lchami A
1
=140
-0,22  
mm Xatolikka yul quymaslik 
uchun hisoblarni (17,2) formula bо‟yicha tekshiramiz. 
A
0
max
=( 
A
3
ax
+ 
A
4
ax
)-( 
A
1
min
+ 
A
2
min
+ 
A
5
min
)=(101,22+50,16)- 
(139,78+4,925+4,925)=1,75 mm; 
A
0
min
=( A
3
min
+ A
4
min
)-( A
1
max
+ A
2
max
+ A
5
max
)=(101+50)-(140+5+5)=1,0 mm, 
demak,  hisoblashlar tо‟g‟ri bajarilgan. 
 
Кeltirilgan hisoblash “maksimum-minumim” usuli bо‟yicha olib borildi. Bu 
usulning jiddiy kamchiligi tashkil  еtuvchi zvenolarning dopusklarini ularni soniga 
proporsional  ravishda  qat‟iylashtirish  zarurligi  hisoblanadi.  Shuning  uchun 
zvenolar  soni  kо‟p  bо‟lganda  ularning  dopusklari  ham  juda  qat‟iylashgan  bо‟ladi 
va ularga rioya qilish katta texnologik qiyinchiliklarni chaqiradi. Bu usulni zanjirda 
ikkita, uchta tashkil еtuvchi zvenolar qatnashganda qо‟llash maqsadga muvofiqdir. 
Ко‟p  zvenoli  zanjirlarni  hisoblashda  bu  usul  yо‟llanma  beruvchi  taxminiy 
texnologik hisoblashlar uchun yaroqli deb qarash lozim.