32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

37- §. Qoqan xanlıǵınıń sırtqı siyasatı

Qoqan — Qıtay qatnasıqları

Qoqan xanlıǵınıń Cin imperiyası menen qat- nasıqları júdá awır ótti. Buǵan, bir tárepten, Qıtaydıń 1755 — 1759-jıllar dawamında shıǵıs

Túrkstandı ózine boysındırıwı, ekinshiden, Qoqan xanlıǵın kúshsizlen- diriwge urınıwı sebep boldı.

Erdanabiy húkimdarlıǵı dáwirinde Qıtay qalmaqları qıyratıp, qazaq júzleri jerine hújim basladı hám Tashkent shegaralarına jaqınlasıp keldi. Shıǵısta bolsa Osh wálayatın (házirgi Qırǵızstan Respublikası aymaǵında) basıp aldı. Andijan, Marǵulan hám Namangan beklikleri bolsa Qıtayǵa vassallıǵın tán aldı. Sonday sharayatta Erdanabiy Qıtay menen Qoqan xanlıǵı ushın azaplı shártnamanı tastıyıqlawǵa májbúr boldı. Oǵan muwapıq Qoqan xanlıǵı óziniń Qıtayǵa ǵárezli ekenligin tán aldı. Qıtayǵa úlken muǵdarda tólem tóledi, Imperatorǵa bolsa qımbat bahalı sawǵa-sálemler jiberdi.

Shıǵıs Túrkstan (Qashqar) — uyǵır xalqınıń watanı. Onı Qıtay basıp alǵannan keyin, Qashqar húkimdarları Qoqannan baspana tapqan edi. Qıtay húkimeti Omarxanǵa olardı Qashqarǵa ótkermew shártin qoydı. Madalixan dáwirinde Qoqan — Qıtay qatnasıqları jáne de keskinlesti. Buǵan Madalixannıń Qıtayǵa ulıwma boysınbawǵa qarar etkenligi hám de mámleket shegarasın barǵan sayın Shıǵıs Túrkstanǵa qaray keńeyip baratırǵanlıǵı, sonday-aq 1825-jılı Qashqar xalqınıń Qıtayǵa qarsı azatlıq gúresin qollap-quwatlaǵanı sebep boldı. Qıtay húkimeti buǵan juwap retinde 1829-jılı Qoqannıń Shıǵıs Túrkstanǵa júrgizetuǵın sawda islerin qadaǵan etti. Qoqanlı sawdagerlerdiń kópshilik bólegin quwıp, mal-múlklerin qatlap aldı.

Madalixan bolsa Shıǵıs túrkstanlılardıń Qıtayǵa qarsı azatlıq gúresi basshısı Jáhángirxoja hám onıń inisi Yusupxojaǵa járdem ushın ásker jiberdi. Nátiyjede, Yusupxoja Qashqardı iyeledi hám Yarkentti iyelew ushın áskeriy háreketti dawam ettirdi. Bul bolsa Qıtay húkimetin tásh- wishke salıp qoydı hám Yusupxojaǵa qarsı úlken armiya jiberdi.

Qozǵalańshılardıń qatarında bekkem birlik joqlıǵı hám de Buxara — Qoqan qatnasıqları keskinlesiwi aqıbetinde Qoqan xanınıń Shıǵıs Túrk- stanǵa jibergen armiyasın shaqırıp alıwı sebepli Yusupxoja jeńiliske ushıradı. Aqıbetinde, Yusupxoja Shıǵıs Túrkstandı taslap shıqtı. Ol me- nen 70 mıń uyǵır shańaraǵı Ferǵana oypatlıǵına kóship keldi. Keyin ala da Qoqan xanlıǵı óz shegaraların Shıǵıs Túrkstan tárepke keńeytti- riw siyasatın dawam ettirdi. Sol waqıtta, Qıtay finanslıq qıyınshılıqlar sebepli Qoqan xanlıǵına qarsı ashıqtan ashıq urıs háreketlerin alıp barıwǵa tayar emes edi. Nátiyjede, 1832-jılı Pekinde Qıtay — Qoqan shártnaması tastıyıqlandı. Oǵan muwapıq, Qoqan Jáhángirxoja áwladla- rın Shıǵıs Túrkstanǵa ótkermew minnetlemesin aldı. Bunnan tısqarı, Qıtay Shıǵıs Túrkstanda qoqanlı sawdagerler xızmetin qadaǵan etiwdi biykar etti. Sonday-aq, Qoqan sawdagerlerine Shıǵıs Túrkstanda bajı tó- lemey sawda etiw huqıqı da berildi. Shıǵıs Túrkstannan Qoqan sawda- gerleri shıǵarıp jiberilgende olardan tartıp alınǵan mal-múlkleri esesine Qoqan xanlıǵına salıq tóledi. Nátiyjede, Shıǵıs Túrkstanda sawda etiw- shi Orta aziyalı sawdagerler tóleytuǵın bajılardı jıynap alıw huqıqı Qo- qan xanlıǵına berildi.