32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Qoqan — Rossiya qatnasıqları

Madalixan Shıǵıs Túrkstandaǵı musılmanlardı Qıtaydıń qısımınan qorǵawda Osmaniyler sulta- nınan zárúr mádet hám armiyanı zamanagóy

tiykarda qurallandırıw ushın qánigeler jiberiliwine erise almaǵanınan keyin, endi Rossiya menen qatnasıqların jolǵa qoyıwǵa qarar etti. Sol maqsette, 1831-jılı Rossiyaǵa elshi jiberdi. Biraq, elshilik nátiyjesiz juwmaqlandı. Bunıń tiykarǵı sebebi hár eki mámlekettiń de Orta júz qazaqlarınıń qáwenderi bolıwǵa dawagerligi edi. Sonıń ushın da, Rossiya húkimeti Qoqan elshilerin Orenburgtan arıǵa ótkermew haq- qında kórsetpe berdi.

Madalixannıń qural-jaraq satıw hám artilleriya oficerlerin jiberiw haqqındaǵı iltiması da biykar etildi. Aqırında, aradan 10 jıl ótkennen keyin, 1842-jılı Madalixannan keyin taxtqa otırǵan inisi sultan Maxmudxan Rossiyaǵa ekinshi elshiler toparın jiberdi. Sebebi, xanlıqqa Ullı Britaniya qáwip salıwı itimalı anıq bola baslaǵan edi. Bul qáwipke qarsı tura alıw ushın Rossiyanıń kúshine erisiw zárúr másele edi. Orta Aziyada Rossiya — Ullı Britaniya mápleri soqlıǵısqan bir waqıtta Qoqan elshileri Rossiya imperatorı Nikolay I tárepinen qabıl etildi. Sol waqıtta, tiykarǵı itibar eki mámleket arasında sawda baylanısların jáne de rawajlandırıw, sonday-aq, Qoqan xanlıǵına taw-kán qánigelerin jiberiw máselesine de qaratıldı. Biraq 1842-jıldıń báhárinde Buxara ámirliginiń Qoqan xanlıǵına hújimi elshilik nátiyjelerin joqqa shıǵardı. Endi Rossiya Qoqan xanlıǵınıń hálsirep qalǵanlıǵınan paydalanıp qalıwǵa qarar etti.

Sonıń ushın da, Qoqan xanı Xudayarxannıń Rossiya Qoqanǵa bay- lanıslı júrgizip atırǵan siyasatı tiykarında bildirgen qarsılıqları itibarǵa alınbadı.

Soǵan qaramay, Xudayarxan Qoqan shegarasında jańa bekinistiń qu- rılǵanlıǵınan narazı bolıp Rossiyaǵa elshi jiberdi. Xudayarxan Nikolay I ge jibergen xatında Qoqan xanlıǵında jámiyetlik tártiptiń tiklengenligin, sawda jollarınıń jaqsı qorǵalıp atırǵanlıǵın, rus sawdagerleri ushın hesh- qanday qáwip-qáterdiń joqlıǵın bildiredi. Sol waqıtta, Raym bekinisiniń qurılıwına narazı ekenligin de bildirdi.

Nikolay I juwap xatında Qoqanda tártip wornatılıwınan ırazı ekenligin eki mámleket arasında jaqsı qatnasıqlardıń saqlap qalınıwın qálewin bildirdi. Sırtqı isler wáziri bolsa Raym bekinisiniń buzılmay- tuǵınlıǵın bildirdi. Patsha óz pikirin Raym bekinisiniń, dáslep, Rossiya aymaǵında qurılǵanlıǵı, ekinshiden bolsa, bul bekinis ol qurılǵan ay- maqta tártip hám paraxatshılıqtı, sawda kárwanlarınıń qáwipsizligin támiyinlewge xızmet etip atırǵanı menen tastıyıqladı. Biraq, tez arada Qoqan qorǵanı bolǵan Aqmeshitti Rossiya basıp alıwdı gózlep atırǵanı belgili bolǵannan keyin, Rossiya — Qoqan qatnasıqları jáne de kes- kinlesti. Endi erte me, kesh pe Rossiyanıń Qoqan xanlıǵına qarsı bas- qınshılıq ju’risin baslawı anıq ekenligine gúman qalmadı.

• 
  1759-jıl — Qıtay Shıǵıs Túrkstandı boysındırdı.
  
• 
  1825-jıl — Madalixan Shıǵıs Túrkstan xalqınıń Qıtayǵa qarsı azatlıq gúresin qollap-quwatladı.
  
• 
  1832-jılı — Pekinde Qoqan — Qıtay shártnamasına qol qoyıldı.
  

1. 
   Qoqan — Qıtay qatnasıqlarında saqlanıp turǵan keskinliktiń sebebin jazıń.
   
2. 
   Erdanabiydiń hám Omarxan dáwirinde Qoqan — Qıtay qatnasıqları haqqında nelerdi bilip aldıńız?
   
3. 
   Madalixan húkimdarlıǵı dáwirinde Qoqan — Qıtay qatnasıqlarınıń keskinlesliwine neler sebep boldı?
   
4. 
   1832-jılı Pekinde qol qoyılǵan Qıtay — Qoqan shártnamasınıń mazmunı haqqında aytıp beriń.
   
5. 
   Nege Qoqan — Buxara qatnasıqlarında bárhama keskinlik saqlanıp turdı?
   
6. 
   Qoqan — Rossiya qatnasıqları haqqında nelerdi bilip aldıńız?