32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Pikir júrgiziń!

Ne ushın ózbek xanlıqlarında mámleket dúzimi basqarıw forması hám joqarı mámleket lawazımları derlik uqsas bolǵan?
«Ózbek mámleketlerinen siyasiy turmısında júz bergen ózgeris- ler, mámleket basqarıw forması hám mámleket lawazımları» kestesin toltırıń.

¹	Sorawlar	Buxara ámirligi	Xiywa xanlıǵı	Qoqan xanlıǵı
1.	XVIII ásirde mámleketlerdiń siyasiy turmısında júz bergen áhmiyetli ózgerisler
2.	Hákimiyat basına kelgen dinastiyalardıń atları
3.	Mámleket dúzimine baylanıslı uqsaslıq- lar
4.	Hákimshilik birliktiń sanı
5.	Eń tómen hákimshilik birliklerdiń sanı
6.	Bas wázirdiń atalıwı
7.	Finans jumıslarına juwapkerler
8.	Armiyanıń Bas komandiri

35- §. Qoqan xanlıǵında áskeriy xızmet

Turaqlı armiyanıń dúziliwi

Qoqan xanları da ishki hám sırtqı siyasat- ta armiyanıń áhmiyetin júdá jaqsı ańlaǵan. Sonıń ushın da, Alımxan 1805-jılı birinshi

bolıp xanlıqta 10 mıń adamlıq turaqlı armiya dúzdi. Bul armiyanıń tiykarın tawlı tájikler quradı. Nawkariya dep atalǵan bul turaqlı armiya oq atar qurallar menen qurallandırıldı hám tez arada barlıq armiyanıń soqqı kúshine aylandı. Omarxan dáwirinde san 12 mıń adamǵa

9 – Ózbekstan tariyxı, 8-klass

129

jetkerildi. Xudayarxan bolsa Osmanlı mámleketinen sapalı tayarlanǵan mıltıq (vintovka) alıp keldi. Sol waqıtta, xanlıqta qılquyrıq, qaraqazan hám qarasherik dep atalıwshı turaqsız armiya da saqlap qalındı. Olar járdemshi bólimshe esaplanatuǵın edi. Járdemshi bólimshe zárúrlikke qarap xalıq sanına hám aymaqlardıń ekonomikalıq jaǵdayına qarap toplanǵan.

XIX ásirdiń 30 — 40-jılları xanlıqta jámi 30 mıń ásker bar edi. Xanlıqtaǵı barlıq miynetke jaramlı er adamlar áskeriy xızmetke shaqı- rılıwı múmkin edi. Qaysı aymaq qansha ásker jiberiwin húkimet aldınnan belgilep qoyatuǵın edi. Turaqlı armiyaǵa alıw miyras tárizde bolǵan. Yaǵnıy ákesi qaytıs bolsa yaki áskeriy xızmetke ılayıq emes bo- lıp qalsa, ornına balası shaqırılǵan. Áskerlik dizimine kirgizilgen adam óz qálewine qaray onnan shıǵa almaǵan. Sol waqıtta, shańaraqtıń bir er adamı xızmetke alınbaǵan. Tınıshlıq waqıtlarda hár kúni áskerler- diń 1/10 bólimine shańaraq aǵzaları menen kóship keliwge ruqsat etil- gen.

Armiyanıń quramlıq bólimi hám basqarıw tártibi

Armiya quramlıq jaǵınan sipah (atlıq), topshı (artilleriya), sarbaz (piyada) hám saylanǵan arnawlı bólim (galabotit hám mergenler) dep atalawshı 4 bólimnen ibarat bolǵan. Tábiyiy,

ol dáwirde atlı armiya armiyanıń tiykarın quraǵan. Turaqlı tártipte

xızmet etetuǵın hárbir atlı áskerge mámleket tárepinen bahası 80 tillaǵa shekem turatuǵın at hám er-turman berilgen. Xanlıqta 20 mıń atlı ásker xızmet etken.

Xudayarxan zamanagóy topshı armiya dúzdi. Armiya komandirine áskeriy háreket waqtında ámiri láshker dárejesi berilgen. Ol armiyanıń Bas komandiri sanalıp, áskeriy háreket ushın jeke juwapker bolǵan. Armiyada mıń bası (joqarı komandir), ámiri láshker, qusbegi (óz armiyasına iye beklik hákimi), batır bası (bekliklerdegi áskeriy xızmet- tiń jaǵdayı ushın juwapker), valiy (nayib, artilleriya komandiri), qorǵan- shı (áskeriy qorǵanlar ushın juwapker shaxs), qor bası (qural-jaraq islep shıǵarıw ustaxanası hám sklad baslıǵı), yavar (ámiri lásker arnawlı bólimshesi baslıǵı), topshı bası (topshılar bólimshesiniń baslıǵı), toqsaba (óz tuwına iye bolǵan áskeriy bólimshe baslıǵı) hám pansadbası (500 den ibarat áskeriy armiya komandiri) sıyaqlı joqarı dárejeli áskeriy

lawazımlar bar edi. Áskeriy háreketler waqtında xannıń tán saqshıları áskerlerin sawashta ruwxlandırıp turǵan. Sheginip atırǵanlarǵa wazıypa haqqında esletip turıw da olardıń wazıypalarına kirgen.

Qazı ásker áskeriy háreket baslanıwınan aldın xan atınan jihat (ise- nim) daǵazalaǵan. Bunnan basqa, oljanı bahalaǵan hám armiyanıń ruwxıy kórinisi ushın da juwapker bolǵan.

Qazı baslıq bolsa, armiya muftiysi bergen fatvo atqarıwınıń támiyin- leniwi baqlanǵan.

Áskeriy háreketler waqtında hárbir bólimshede 5 adamlıq topar hám xızmet etken. Olardıń wazıypası jaradar bolǵan áskerlerdi sawash maydanınan alıp shıǵıw hám de qaytıs bolǵanların jerlewden ibarat edi. Áskeriy háreketlerdi baslawdan aldın armiya aldınǵı (aldınǵı bólim), maymana (oń qanat), maysara (shep qanat) hám oray bólimlerine bó- lingen. Xanlıqta 1000 adamnan ibarat armiya bólimshesi tuw (mıńlıq), 500 — 1000 ǵa shekem armiya bólimshesi bayraq dep atalǵan. Júzlik

bólimshe bolsa eliwlikke, eliwlik bolsa onlıqqa bólingen.

Armiya támiynatı

Hárbir mámlekette, ásirese, az rawajlanǵan mámleketlerde armiya júdá úlken qárejet talap

etken. Qárejetlerdiń bári salıq túsimleri esabınan qaplanǵan, álbette. Sonday-aq, áskeriy qárejetlerdi qaplaw ushın xalıqqa «mıltıq pulı» dep atalıwshı salıq da engizilgen bolıp, ol ortasha jaǵdaydaǵı shańaraqlar ushın 2,5 tilla, bay shańaraqlar ushın 5 tilla muǵdarında belgilengen. Áskeriy xızmetshilerge dárejesine qarap bir jılǵa 200 teńgeden 8 mıń teńgege shekem pul, sonday-aq, 20 batpannan 2 mıń batpanǵa shekem biyday berilgen.

Júz basına bir jılda 147 gúmis teńge, eliw basına 98 teńge, onbasına

65 teńge, ápiwayı áskerge bolsa 43 teńge haqı tólengen. Áskeriy háre- ketler aldınan bolsa júzbasıǵa 2 tilla, eliwbasıǵa hám ápiwayı áskerge

1 tilladan berilgen. Durıs, xanlıqtıń áskeriy kúshleri, olardıń áskeriy tayarlıq dárejesi júdá tómen bolǵan. Sebebi, armiya ushın oficer tayar- laytuǵın arnawlı áskeriy bilim jurtları shólkemlestirilmegen. Áskerlerge áskeriy xızmet arnawlı áskeriy bólim (tálim) almaǵan adamlardıń óz dárejelerine jarasa, toplaǵan tájiriybelerine tayanǵan halda úyretilgen, tek. Bunday adamlar shákirt jetekshileri dep atalǵan. Turaqlı armiya jılına eki márte áskeriy kórikten ótkerip turılǵan.

Shegararlardı bekkemlew ushın kórilgen sharalar

Xanlıq shegaralarınıń qáwipsizligin bekkemlew ushın sol dáwirde áskeriy qorǵan hám bekinis- ler qurılıwı zárúr bolǵan. Sonıń ushın da bul máselege ayrıqsha itibar menen qaralǵan. Áske-

riy qorǵanlar áhmiyeti hám úlken-kishiligine qarap 3 toparǵa bólingen.

Birinshi topar — birneshe hákimshilik birlikleriniń oraylarında jaylasqan qorǵanlar (Tashkent, Marǵulan, Qoqan, Andijan, Namangan qalaları).

Ekinshi topar — jergilikli basqarıw ıqtıyarındaǵı qorǵanlar (Túrk- stan, Chimkent, Awliye ata, Oratóbe, Ashpak, Aqmeshit).

Úshinshi topar — iri oraylardı bir-biri menen baylanıstırıwshı jollarda qurılǵan kishi qorǵanlar.

Qoqan qalası qorǵanı eki qorǵanıw diywalı menen qorshalǵan. Onıń ishinde jáne diywal menen qorshalǵan birneshe imaratlar da qurılǵan. Imaratlarda áskerlerdiń atları, qural-jaraqları, qorı saqlanǵan. Sol waqıtta, áskerlerdiń jasawı ushın da bólmeler bolǵan. Qorǵanlar xanlıqtıń sırtqı qáwipsizligine emes, al mámleketti uzaq jaqın aymaqlar, mámleketler menen baylanıstırıwshı sawda jolların qorıqlawda da tayanısh wazıypasın atqarǵan.

Xanlıqtıń arqa bólimi bekkem qorǵalǵan bolıp, bul jerde Túrkstan, Chimkent sıyaqlı qala-qorǵanlar, sonday-aq, iri ekonomikalıq hám siyasiy oray — Tashkent qalası da jaylasqan edi.

Ahangaran hám Chirshıq oazisinde Kerovshi, Toytóbe hám Buka bekinisleri qurılǵan. Xanlıqtıń batıs bóliminde bolsa strategiyalıq jaǵı- nan úlken áhmiyetke iye Oratepa, shıǵıs bóliminde Osh hám Pishpak (házirgi Bishkek qalası, Qırǵızstan Respublikası paytaxtı) qorǵanları qurılǵan edi. Qorǵanlardıń barlıǵı diywal menen qorshalǵan. Diywaldıń sırtında tereń qandekler qazılıp suw menen toltırılǵan. Qorǵan qorǵaw- shıları dushpanǵa qarata oq atıwlarǵa qolaylıq jaratıw ushın arnawlı tesikler (burj-geze) qoyılǵan. Qorǵan minarasınan dógerek-átirap baqlap turılǵan. Toplar qorǵan dárwazası tóbesine hám de minaralar ústine ornatılǵan.
Batpan — awırlıq ólshew birligi, 1 batpan shama menen 164 kg. ǵa teń.
Æ


Strategiyalıq — ulıwma maqsetke erisiw ushın zárúr bolǵan.

1. 
   Turaqlı armiya menen turaqsız armiyanı salıstırıń, juwmaqları-ńızdı dápterińizge túsiriń.
   
2. 
   Qoqan xanlıǵında turaqsız armiya qanday atlar menen atalǵan hám olar qanday tártipte toplanǵan?
   
3. 
   Xanlıq armiyasınıń quramlıq bólimleri haqqında nelerdi bilip aldıńız?
   
4. 
   Joqarı mártebeli áskeriy lawazımlar dizimin dúziń.
   
5. 
   Armiya táminatı qanday ámelge asırılǵan?
   

Elimizde engizilgen «Armiyaǵa shaqırıw rezervi» xızmeti qanday maqsette engizilgenligin hám ol qanday tártipte óteliwin anıqlap keliń.