32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

36- §. Qoqan xanlıǵında social-ekonomikalıq turmıs

Jer iyeligi

Qoqan xanlıǵında da barlıq jer mámleket múlki edi. Sol waqıtta, ol iyelik formasına qaraǵanda, amlak

(mámleket), jeke hám waqım jerlerge bólingen.

Amlak jerdiń belgili bólimi xanǵa tiyisli bolǵan hám ol 3 bólimge bólingen. Birinshisi tan múlk dep ataladı. Onnan alınǵan dáramat saray xalqı hám saqshıları qárejetleri ushın sarplanǵan. Ekinshi bólimi basqa taqıq jer (qorıq jer) dep atalǵan hám ol jaylaw, qamıszar hám sheńgelzarlardan ibarat bolǵan. Úshinshi bólimi bolsa shek jerler dep atalıp, tikkeley xanǵa tiyisli bolǵan. Jeke jer iyeligi iri mámleket há- meldarlarına mámleket aldındaǵı xızmetleri ushın jer ajıratıp beriw, sonday-aq, jeke adamlarǵa satıw (múlki xalıs) arqalı júzege keltirilgen. Jeke menshik jer iyesi bolǵan birinshi taypa wákilleri jerge emes, al onnan alınatuǵın dáramatqa hám de usı jerde qurǵan imaratına iyelik etken. Sonday-aq, jetistirilgen hasıldıń, 1/5 bólimi muǵdarında salıq tólegen. Jerdi miras etip qaldırıw huqıqına iye bolmaǵanlıqları ushın házirshe iyelik etip turǵan jerlerdiń belgili bólimi perzentlerinde saqla- nıp qalıwı ushın waqım áwlad etken. Waqım jerler satılmaydı, sawǵaǵa berilmeydi hám miyras etip te qaldırılmaydı. Sonıń ushın diniy orınlar qálewine waqım áwlad etilgen jerden alınatuǵın dáramattıń waqım hújjetinde kórsetilgen bólimi jerdi waqım múlki qálewine ótkergen hámeldardıń áwladlarına tiyisli bolatuǵın edi. Ekinshi taypa bolsa satıp alınǵan jerge tikkeley iyelik etken. Bunday jerlerden salıq alınbaǵan.

Mámleket jeriniń satılǵanlıǵı hám satıp alınǵanlıǵı haqqındaǵı hújjet qazıxanalarda qol qoyılǵan. Onda jer satıwshınıń, yaǵnıy xannıń ózi de qatnasqan. Jeke menshik jer-múlk iyeligi áskeriy xızmetshilerge jer beriw arqalı da qáliplestirgen. Áskerlerge berilgen tanha jerleri dep ata- ladı.

Múlklerdiń kópshiligi 30 sotıxtan 60 sotıxqa shekem bolǵan. Jerler islew beriw ushın diyqanlarǵa ijaraǵa beriletuǵın edi. Diyqanlar xan jerlerinde de miynet etetuǵın edi. Xan jerlerinde islew ushın jibergen- lerdiń sanı 10 mıńǵa shekem jetetuǵın edi. Olar mardikarlar, jeke menshik jerlerde ónimniń 1/4 bólimi ushın jallanıp islewshi jersiz, ot-shópsiz kambaǵallar bolsa shorikarlar dep atalatuǵın edi. Bunnan basqa, korandalar dep atalıwshılar da bolıp, olar ónimniń 1/2 bólimin alıw shárti menen jerlerdi ijaraǵa alıp, óz miynet quralları, ot-shópleri menen jallanıp isleytuǵın edi.