32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Artta qalıwshılıqtıń sebepleri

Ásirler dawamında bir pútin bolıp kelgen eldiń, bir ekonomikalıq hám ruwxıy-mádeniy mákanda jasap kelgen xalıqtıń úsh xanlıqqa

bólinip ketiwi, xanlıqlar arasında tınımsız dawam etken qarama- qarsılıqlar, urıslar eldi rawajlanıw procesinen úzilip, rawajlanıwdan artta qalıwshılıqqa alıp keldi. Hárbir ózbek mámleketinde oraylıq hákimiyattı iyelew ushın ishki gúres, óz ara kelispewshilik-jánjel, azǵırıwshılardıń úzliksiz bolıwı eldi búlginshilikke ushırattı.

Xanlıqlardıń ásirler dawamında ózgermey kiyatırǵan mámleketlik basqarıw usılı rawajlanıwǵa tosıq bolıp qalǵan edi.

Xanlıqlar arasındaǵı óz ara urıslar, etnikalıq kelispwshilikler ruw- qáwim jámáátlerin bir jerden basqa jerge kóshiwin keltirip shıǵardı. Yamasa olar zorlıq penen jasap turǵan jerlerinen kóshirildi. Bul process etnikalıq toparpazlıqtı keltirip shıǵardı, xalıqtı bir pútin xalıq bolıp birlesiwine kesent berdi. Mámleket dárejesinde de birden-bir xalıq, birden-bir Watan túsiniginiń qádiri ańlap alınbadı. Túrkstandı, xalıqtı birlestiriw ideyası astında shólkemlestire alatuǵın jol basshı, siyasiy kúsh tabılmadı.

Hukimdarlar hám saray hámeldarları eski óndiris usılın qorǵaytuǵın edi. Xanlıqlardıń tiykarǵı baylıǵı bolǵan jerge iyelik etiwdiń, menshik- tiń eski usılı ásirler dawamında ózgermeytuǵın edi. Jerdiń iyesi húkim- dar ayrıqsha xızmet kórsetken adamlarǵa jer sawǵaǵa berildi. Jerdi ija- raǵa alıp islewshi diyqan jerdiń iyesi emes edi. Sol sebepli diyqan jerdi asırap-abaylawǵa, Onıń ónimdarlıǵın asırıwǵa umtılmadı, sebebi ol bunnan mápdar emes edi. Sol waqıtta, diyqan jerdiń iyesi bolmaǵanlıq- tan basqa jerlerge kete beretuǵın edi.

Xalıq awır salıqlardan, dińkeni qurıtıwshı jıyım hám minnetlemeler- den azap shekti. Turmıs dárejesi tómen bolıp, xalıq tutınıw ushın eń zárúr bolǵan tar kólemdegi ápiwayı buyım hám ónimler menen qanaat- lanıwǵa májbúr edi. Óndiris, tiykarınan, tutınıwǵa baǵdarlanǵan bolıp, ekonomikanıń ósiwi ushın túrtki bola almadı.

Diyqanshılıq tómen awhalda boldı. Jerge islew beriw sol — bir jup ógiz, gúnde-pazna dárejesinde qalıp ketken edi. Sanaat óndirisi rawaj- landırılmadı. Reńli metallar, kúkirt, mramor, taskómir, neft sıyaqlı tá- biyiy baylıqlarǵa iye bolǵan kánler bolsada, olardı izlep tabıw, taw-kán islerin jolǵa qoyıwǵa itibarsızlıq etildi. Úlkede úlken dáryalar bolsa- da, balıqshılıqtı sanaat dárejesine kóteriw, kemesazlıqtı jolǵa qoyıwǵa itibar berilmedi. Aqıbetinde tovar-aqsha qatnasıqları rawajlandırılmadı. Orta Aziya jáhán bazarınan ajıralıp qalǵanı jetpegendey, óz ara urıslar sebepli ózbek mámleketleri arasında bir de ishki bazar dúzilmegen edi.

Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I. Karimov aytıp ótkenindey, «Elimiz húkimdarları hám hámeldarları xalıqtıń táǵdiri hám keleshegi haqqında qayǵırıw ornına, óziniń jeke máplerin barlıq zattan ústin qoyıp, jawızlıq hám ǵápletke berilip ketiwi aqıbetinde biz búgin jasap atırǵan regionda adamgershiliktiń rawajlanıw proceslerinen úzilip, rawajlanıwdan keskin artta qalıp ketti».