32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

§. Qoqan xanlıǵında bilimlendiriw

Mektepler xızmeti hám tártip-qaǵıydaları haqqında

Mektep bilimlendiriw baslanǵısh bilim be- riw edi. Mektepler kóbinese bir klastan ibarat bolǵanlıǵı ushın mektep dep atal- ǵan. Xanlıqta 350 mektep xızmet kórset-

ken. Baslanǵısh mektep balalarǵa ulıwma maǵlıwmat beriwshi hám xat sawat ashıw ornı edi. Onda arab imlasında sawat ashıw, jazıw hám oqıw kónlikpeleri qáliplestirilgen. Sonday-aq, esaplaw qaǵıydaları hám kónlikpeleri payda etilgen. Dógerek-átirap, jámiyet, islam dini haqqında bilim hám túsinikler berilgen. Sonday-aq, ádep-ikramlıq normalarına ámel etiw úyretilgen.

Er balalar mekteplerdiń kópshiligi meshitler, medireseler, qarıyxana- lar qasında, sonday-aq jeke muǵallimlerdiń úylerinde ashılǵan. Qızlar mektepleri hayal muǵallimler úylerinde yaki bay adamlardıń mektep ja- sındaǵı qızları ushın olardıń úylerinde shólkemlestirilgen.

Mine usı muǵallimlerden biri Dilshadi Rahimqul sufi qızı (laqabı Dilshad Otin, Barno, Dilshadi Barno) edi. XIX ásirde Qoqanda dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan shayıra. Ol sol waqıtta, mektep te muǵallim bolıp ta jumıs júzgizgen. Óziniń muǵallimlik (otinlik hayal) xızmeti haqqında, sonlıqtan, sonday dep jazǵan edi: «Meniń sáw- betleslerim hám doslarım aqıllı qızlar hám talantlı shayıralar edi. 51 jıl dawamında men muǵallimlik ettim hám jılına ortasha 20 dan 30 ǵa shekem oqıwshılarım bolıp, 890 qızdıń sawatın ashtım. Bulardan derlik tórtten bir bólimi poeziyaǵa qábiletli bolıp, shayıra hám óz dáwiriniń aqıllı hám de dana adamları edi».

Atap aytqanda, Anvar Otin onıń intalı oqıwshılarınan bolǵan. Dilshad Otinniń qálemine tiyisli «Muhajirler tariyxı», «Insan matonati va muhajirler tariyxı» hám «Barnoning tanlangan sherlari» shıǵarmaları bizlerge shekem jetip kelgen. Shıǵarmalarında xanlıqtaǵı óz ara urıslar, onıń xalıq massası turmısına kórsetken ayanıshlı tásiri sıyaqlı máseleler óz kórinisin tapqan. Shayra, sol waqıtta, jaqsı kúnler keliwine isenip shıǵarmalarınıń birinde: «Bul jábir qarańǵılıq álbette, waqıtsha», dep jazǵan. Sonday-aq, túrkstanlılardı dos hám tatıw bolıp jasawǵa da sha- qırǵan. Mektep muǵallimligine meshit oqıtıwshıları jumısqa usınıs etken. Muǵallimge mektepten keshirim soramay ketip qalmaw shárti

qoyılǵan. Mekteplerde oqıwshılar sanı 10 — 60 tı quraǵan. Oqıwǵa

5 jastan 12 jasqa shekemgi balalar qabıl etilgen hám oqıw 5 — 7 jıl dawam etken. Kimniń mektepte neshe jıl oqıwı muǵalimniń sheberli- gine, oqıwshınıń zeynine hám shańaraǵındaǵı ortalıqqa baylanıslı edi.

Mekteplerde sabaq shınıǵıwları quyash shıǵıwınan tap keshke she- kem dawam etken. Juma hám bayram kúnleri sabaq shınıǵıwları bol- maǵan. Jaz máwsimi hám ramazan (oraza) ayında oqıwshılarǵa dem alıs berilgen.