32- §. Qoqan xanlıǵınıń dúziliwi

Maxmur hám Gúlxaniy

Ámir Omarxan dáwirindegi iri shayırlardan biri Maxmur (negizgi atı Maxmud) XVIII

ásir aqırında tuwılıp, 1844-jılı qaytıs boldı. Qoqandaǵı Madrasayi Mirde oqıǵan. Keyin áskeriy bólimde xızmet etti. Maxmurdıń satiralıq qosıqları dewanı saqlanǵan bolıp, onda 69 shıǵarma (3717 qatar) jámlengen. Ol milliy ádebiyatta jámiyetlik satiranı joqarı basqıshqa kóterdi. Satiralıq shıǵarmalarında xalıqqa jábir kórsetken hámeldarlardı keskin sınǵa aldı. Ásirese, «Hapalak» qosıǵında Hapalak awılındaǵı xalıq turmısınıń ayanıshlı kórinisin súwretlese de, tiykarında bul qosıq

pútkil xanlıq aymaǵındaǵı xalıq turmısınıń kórinisin súwretleytuǵın edi. Bul qosıqta tómendegi qatarlar jazılǵan edi:

Xalqın kórseń ólekse misli qaqpashqa aynalǵan, Ashlıqtan beli búgilip, kúshendey bolıp tawlanǵan. Barlı-joqlı úylerin áylesem eger,

Biri ketek, eki ılashıq, úsh jaqlaw hám tórt kergi.

Ózbek klassik ádebiyatın sın baǵdarın rawajlandırǵan Maxmur miyrası keyingi dáwirdegi qálemkeshlerdiń satiralıq dóretpesine nátiyjeli tásir kórsetti. Bul dáwir ádebiyatınıń jáne bir iri wákili Gulxaniy (Muxammed Sharif) edi. Ol 1770-jılı házirgi Tájikstannıń Tavildara rayonında tuwılǵan. Baslanǵısh bilimdi awılında aldı. Joqshılıqtıń aqıbetinen Namanganǵa kelip márdikarlıq etti. Soń Qoqanda jasap, monshada otjaǵar bolıp isledi. Sol sebepli «Gúlxaniy» laqabı menen dóretiwshilik etken.

Gúlxaniy birinshi bolıp ózbek ádebiyatında poeziyaǵa tımsaldı erkin janr sıpatında kirgizgen dóretiwshi edi. Gúlxaniydiń pútkil shıǵıs ádebiyatında ataqlı esaplanǵan shıǵarması «Zarbulmasal» edi.

Shıǵarmadaǵı «Maymıl hám Najjor» (Aǵash usta), «Túye menen Bota- laq», «Tasbaqa menen Shayan» sıyaqlı tımsalları tereń ádep-ikramlıq hám tárbiyalıq áhmiyetke iye. Shıǵarmadaǵı Japalaqqus hám Bayuwlı, Ópepek hám Gúláńgir Sultan hám Malik shahinlerdiń obrazları arqalı sol dáwir jámiyetindegi illetlerdi, húkimdar qatlamlardıń xalıqqa ótker- gen zulımlıqların, xalıqtıń awır turmıs sharayatın haqıyqıy túrde úlken kórkem sheberlik penen ashıp bergen.

Uvaysiy

Qoqannıń ádebiy ortalıǵın Jáhán atın (laqabı Uvay- siy 1779 — 1845) hám Mahlarayım (laqabı Nadira)lar

dóretpelerisiz kóz aldımızǵa keltiriwge bolmaydı. Uvaysiy shańaraǵı óz dáwiriniń aldınǵı hám bilimli shańaraqlarınan edi. Ákesi hám ózbek, hám tájik tilinde qálem terbetken. Shańaraqtaǵı ortalıq Uvaysiy de dóretiwshilik qábiletin júzege shıǵardı. Uvaysiy Nawayı, Lutfiy, Babur, Fizuliy hám Jamiy dóretpelerin qunt penen úyrendi.

Ámir Omarxan Marǵulan hákimi bolǵan jılları Uvaysiy el arasında tanılǵan shayıra edi. Ondaǵı shayırlıq talantı Omarxannıń zayıbı Nadiranı ózine tartqan. Omarxan Qoqan taxtına otırǵannan keyin, Uvaysiy Qoqanǵa shaqırılıp hám bul jerde ol júdá kóplegen jaslarǵa basshılıq etti. Nadira menen dóretiwshiliktegi birge islesiwi ornadı.

Onıń dóretiwshiligi xalıqshıllıǵı menen ajıralıp turadı. Dereklerde aytı- lıwınsha, Uvaysiyden tórt lirikalıq dewan (toplam) hám úsh dástan miyras bolıp qalǵan. Uvaysiy shıǵarmalarında insandı húrmetlew, dos- lıq, opalıq, sadıqlıq ideyaları, el-jurt dárti, xalıq hásireti jırlanadı.