4- maruza. Yo’l belgi chiziqlari va ularni o’rnatishda qo’yiladigan talablar

3. Yo’l belgi chiziqlarini chizishdagi material va jihozlar

Ishlatiladigan materillar. Yo’l chiziqlariga ishlatiladigan materiallarga bir qancha talablar qo’yiladi. Material asosan narxi, pishiqligi, birikish xususiyati, notekisligi, chidamliligi, nurga chidamliligi, aniq ko’rinishi, materialni ishlatib chiziq chizish usuli, chiziq chizilgandan yo’lda harakat boshlanadigan vaqt, yo’lni belgilash chizig’i uchun tayyorlash vaqtiga qarab tanlanadi.
Hozir belgilash uchun turli materiallar: bo’yoq, termoplastik, yarim tayyor tasma, rangli asfalt-beton knopkalari, metall va sopol plitalar va hk. ishlatiladi. Belgilashni mexanizatsiyalash imkoni bo’lgani uchun bo’yoqlar bilan termoplastik ko’proq ishlatiladi. To’ldiruvchi plyonka ustida g’adir- budurlik hosil qiladi, yaltiratmaydi, pishiqligini, birikishini oshiradi. Pigment bo’yoq rangini o’zgartirishga ishlatiladi. Biriktiruvchi modda pigment bilan to’ldiruvchini biriktiradi va quriganda plyonka hosil qiladi. Belgilash uchun hozir mamlakatimizda ishlatiladigan EP-5155 oq emal alkid-epoksid asosdan tayyorlangan. Boshqa bo’yoqlarga nisbatan kam yemiriladi. Harorat 18–22⁰S daraja bo’lganda bir soatda qotadi. Belgilash chizig’i chizilganda o’rtacha 0,4 kg/m2 bo’yoq sarflanadi.
Yo’l chiziqlari chiziladigan bo’yoq nisbatan arzon material bo’lgani uchun zarur ish samaradorligini ta’minlaydi. Lekin belgilash chizig’i chizilganidan so’ng, harakat jadalligiga qarab, (ayniqsa ko’ndalang chiziq va belgilar) 2-4 oy ishlatilganidan keyin yangilanishi kerak. Bundan ko’ra ko’proq ishlatiladigan materialni qidirish natijalari shunday foydalanish sharoitida 2-3 yil ishlaydigan termoplastik ko’proq ishlatilishiga sabab bo’ldi.
Bo’yoqqa o’xshab, termoplastikning ham tarkibida ham bir necha xil modda –termoplastik biriktiruvchi (polipropilen, poliamidlar, tsellyulozadan olingan moddalar va hk.), tabiiy materiallardan konifol, mumlar, pigment va ochiq rang to’ldiruvchilar bo’ladi.
150- 220⁰S haroratdagi termoplastik massa yo’l to’shamasiga issiqligida biriktiriladi, sovuganidan so’ng qotib qoladi.
Yo’lni belgilash uchun xorij materiallaridan, misol uchun niloplast (Germaniya) va xotlayndan (Finlyandiya) qolishmaydigan termoplastikning bir necha turlari ishlab chiqilgan PL-5142, pergamin, YeS-1). Ko’proq ishlatiladigan PL–5142 poliefir smolaning plastifikator, to’ldiruvchi va pigment bilan aralashmasi bo’ladi. 180⁰S darajada erib 40⁰S daraja qotganidan so’ng aralashma zichligi 1,7 g/sm³ bo’lgan och kulrang materialga aylanadi. Belgilash chizig’ining qalinligi 4 mm bo’lganda 7 kg/m² aralashma sarflanadi.
Yo’l chiziqlari yaxshi ko’rinishi, yo’lning yoritilmaydigan qismida haydovchi kechasi oson mo’ljal olishi uchun unga nur qaytaradigan materiallar qo’shilishi yoki nur qaytaradigan element – katofat bilan to’ldirilishi mumkin.
Nur qaytaradigan material sifatida sopol parchalari, yirik qum, maydalangan shisha yoki diametri 0,5 mm mikrosoqqa ishlatilishi mumkin. Oxirgi material hozir ko’p ishlatiladi, yo’l chizig’i nur qaytarishini 4,5-11 marta oshiradi.
Ko’pincha belgilash chizig’i nurni yaxshiroq qaytarishi uchun yuzasi mikro darajada sun’iy notekis qilinadi.
Belgilash chizig’i oxaktoshdan ham qilinishi mumkin. Buning uchun oxaktosh yangi asfaltga botiriladi yoki o’lchamiga moslab kavlanadiganchuqurgajoylanadi.
Bunday usuldagi belgi chizig’i faraning nurida yaxshi ko’rinadi, ishlash muddati ko’p (3-4 yil) bo’ladi, lekin qo’l mehnati ko’p kerak bo’ladi.
Nur qaytaradigan belgilash knopkalarini ko’p polosali yo’lda, qarshi oqim chegarasini belgilash yoki qatnov qism chetini bildirish uchun ishlatish to’g’ri bo’ladi. Knopkalar alohida ham belgilash chiziqlari bilan birga ham ishlatilishi mumkin. Knopka metalldan, toblangan shishadan yoki yemirilishga chidamli plastikdan yasaladi; katofat bilan ta’minlanadi, qatnov qismidagi chuqurga joylanadi yoki epoksid kley bilan to’shamaga yelimlanadi (4.62-rasm). Knopkalar to’shamadan ko’tarilib turadi, lekin avtomobil g’ildiragi tasodifan chiqib ketganda xavfli bo’lmaydi. Katofatlar ranggining har xil bo’lishi haydovchining tunda mo’ljal olishiga yordam beradi.

4.62-rasm. Yo’l belgilanishida ishlatiladigan nur qaytaradigan knopkalarning turi:

a – knopka qatnov qismiga ko’miladi; b-v – to’shamaga yelimlanadi.

Tik belgilashning ta’sirini oshirish uchun yo’l belgilarida ko’p foydalaniladigan nur qaytaradigan plyonka ishlatiladi. Yo’lning sun’iy yoritilmaydigan qismidagi 2.1-2.3 oq belgilash chizig’i o’rtasiga, uchdan ikki qismi o’lchamida oq nur qaytaradigan plyonka yelimlanadi. Qora belgilash chizig’iga 2.4 to’g’ri to’rtburchak shaklidagi (4x10 sm), ustunning yuqorisida bo’ladigan, plyonkadan tayyorlangan nur qaytaradigan elementlar biriktiriladi. 2.5 va 2.6 oq va qora chiziq bilan belgilanadigan to’siq vositalarda ham harakatga qaragan o’ng tomonida qizil, chap tomonida esa oq yoki sariq nur qaytaradigan elementlar bo’lishi kerak. Ularning yassiligi harakat yo’nalishiga perpendikulyar bo’ladi, oralig’i esa yo’naltiruvchi usunlar oralig’i bilan bir xil bo’lishi kerak.

Nur qaytaradigan elementlar vertikal chiziq bo’lmaganda ham, misol uchun, baland bordyurlarning chetida, kelayotgan transport vositalariga qaragan yo’l to’siqlari elementida; qatnov qismiga yaqin o’sgan daraxtlar tanasida va boshqa xavfli joylarda ishlatilishi mumkin.