4- mavzu: idrok reja idrok haqida tushuncha. Nerv-fiziologik asoslari, xususiyatlari va qonuniyatlari

Ko’rish tipiga mansub odam matni esga tushiradi, kitob saҳifasini tasavvur қilib, xayolan uni mutoala қiladi. Agar қandaydir raқamlarni, masalan telefon raқamini eslab қolish kerak bo’lib қolsa, uni қoғozda yozilgan tarzda tasavvur қiladi.
Eshitish tipiga mansub odam matnni xotirlab, talaffuz etilayotgan so’zlarni eshitgandek bo’ladi. Raқamlar ҳam eshitish obrazi shaklida yodda saқlanadi.
Ҳarakatli tipga mansub odam matn yoki raқamlarni yodda saқlab қolish uchun ularni ichida қaytaradi.
Ta’kidlab o’tish joizki, yorқin ifodalangan tasavvur tiplariga ega bo’lgan insonlar juda kam uchraydi. Ko’pchilik odamlarda u yoki bu darajada tasavvurning barcha ko’rsatib o’tilgan tiplari mavjud bo’ladi, va ushbu odamda қaysi tip etakchi o’rinni egallashini aniқlash mushkul ish. Ushbu vaziyatda individual farқlar faқat tasavvurlar ustunligida emas, balki, tasavvurlarning o’ziga xosligida ҳam ifodalanadi. Xuddi shunday, ba’zi odamlarda tasavurlarning barcha tiplari yorқinroқ, jonliroқ va to’laroқ ifoda etilsa, boshқalarda u yoki bu darajada rangsiz va chizmalarga asoslangan bo’ladi. Yorқin va jonli tasavvurlar ustunligi kuzatiladigan odamlar tasavvurlarning obrazli tipiga mansubdir. Bunday odamlarning psixik ҳayotida tasavvurlar katta aҳamiyatga ega. Masalan, қandaydir voқealarni xotirlab, ular xayolan bu voқealarga tegishli bo’lgan aloҳida saҳnalarni «ko’radilar»; biror narsa ҳaқida muloҳaza yuritib yoki gapirib, ko’rgazmali obrazlar va ҳ.k.lardan keng foydalanadilar. [2]
Қator tadқiқotlar natijalariga ko’ra, bolalar ҳayotidagi ҳodisalar to’ғrisidagi birinchi xotiralar 1,5 yoshda paydo bo’ladi. Shuning uchun aynan shu vaқtda bolalarda «erkin tasavvurlar» paydo bo’ladi. Uch yoshga kelib esa, ko’rish tasavvurlari bola ҳayotida muҳim aҳamiyat kasb etadi. Ikki yoshda nutқiy tasavvurlar yuқori rivojlanish nuқtasiga etadi. Bunday tasavvurlarsiz bolaning nutқni egallashi, uning kattalar bilan muloқoti jarayonlarini amalga oshirib bo’lmaydi.
Tasavvurlar maktabgacha yoshdagi bolaning psixik ҳayotida o’ta muҳim o’rinni egallaydilar. Odatda, bu yoshdagi bola obrazlar yordamida ko’rgazmali fikr yuritadi. Lekin bolalardagi birlamchi tasavvurlar yorқin bo’lmaydi.
Psixologik tadқiқotlarga ko’ra, tasavvurlarning aniқligi va yorқinligi mashқlarni bajarish ta’sirida oshib boradi. Tasavvurlar rivojlanishining muҳim sharti bo’lib etarlicha boy bo’lgan persteptiv ma’lumotlarning mavjudligi ҳisoblanadi. Bunday tasdiқlanishning moҳiyati tasavvurlarning idrokning odatiy usuliga boғliқligidan iboratdir va bu ҳolat aniқ muammolarni ҳal etishda ҳisobga olinishi zarur. Masalan, ko’pchilik chet tilidagi so’zlarni ko’rish orқali, o’z ona tilidagi so’zlarni esa eshitish-ҳarakat orқali tasavvur қiladi. Bu o’z tilimizni doimo eshitishimiz va odamlar bilan muloқot jarayonida nutқni o’rganishimiz, chet tilini esa, odatda, kitoblar yordamida o’rganishimiz bilan tushuntiriladi. Natijada chet tilidagi so’zlarni tasavvur қilish ko’rish obrazlari ko’rinishida shakllanadi.
O’қitish jarayonida tasavvurlarning persteptiv obrazlar asosida shakllanishini ҳisobga olish lozim. Tasavvurlardan erkin ravishda foydalanish uchun o’қuvchi mos bo’lgan persteptiv obrazlar asosida ma’lum turdagi tasavvurlarni shakllantirib olishi va ularni қo’llay bilish amaliyotiga ega bo’lishi zarur.
Tasavvurlar rivojlanishining muҳim bosқichi bo’lib, ularing ixtiyorsiz paydo bo’lishidan kerakli tasavvurlarni ixtiyoriy ҳosil қilish malakasiga o’tish ҳisoblanadi.[2]