4-kurs talabasi qurbonboyev niyatulla nematulla o’G’li kurs ishi mavzu: jaxon tarixi darslarni tashkil etishda interfaol usullar

Kurs ishining o`rganilganlik darajasi:ushbu mavzu nafaqat kecha yoki bugun paydo bo`lgan, balki u qadimgi davrladanoq shakllanib kelgan. Xususan,
Xitoy faylasufi ta’kidlaganidek: “ aytsang – unutaman, ko`rsatsang – eslab qolaman, o`zim bajarsam – angalab yetaman! ”. Yana bu haqda buyuk pedagog Ya. A. Komenskiy ham o`z fikr - mulohazalarini bildirgan. Tarixchi metodist olimlardan esa Ya. G`afforov, M.G. G`afforova, R. Ishmuhammedovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishib, kitoblar chiqarishgan. Bundan tashqari yana bu mavzu ayniqsa Yevropalik olimlar tomonidan keng o`rganilgan.Pedagog va psixolog olimlar D.N.Uznadze, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.A.Shmakov,
G.K.Selevko, P.YA.Galperin, I.Olloyorov, A.A.Verbitskiy A.F.Osborn, E.A.Aleksandrov, G.Ya.Bush, D.Kolb va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan.
Kurs ishining tuzilishi:kurs ishi kirish qismi, 3 bob va xulosa qismidan iborat bo`lib, jami 38 betdan iborat.Oxirida foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati keltirilgan bo`lib, jami 10 ta adabiyot va internet saytlaridan iborat.

1. Tarix o`qitishda ko`rsatmali metodlardan foydalanishda interfaol usullarni qo`llashning ahamiyati.

Ushbu bobning bayonini qadimiy bir rivoyatdan boshlaymiz. “ Kunlardan bir kun ko`l bo`yida qorni och qolgan bir kishi baliq tutib turgan donishmandga duch kelibdi va unga murojaat qilibdi: “ Men ochman, menga yordam ber!”.
Donishmand quyidagicha javob beribdi: “ Men senga baliq berishim mumkin, sen tez to`yasan va biroz vaqt o`tgach, xuddi shunday yana och qolasan va mendan yana yordam so`raysan. Men senga qarmoq berishim mumkin, lekin uqachondir sinib qolishi mumkin. Unda sen menga yana murojaat qilishingga to`g`ri keladi. Yaxshisi, men senga qarmoq yasashni o`rgataman, bu uzoq va qiyin, lekin keyinchalik senga mening yordamim kerak bo`lmaydi. O`z yo`lingni tanla...”
Yuqoridagi rivoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, yaxshi o`qituvchi talaba yoki o`quvchiga “qarmoq yasash”ni o`rgatishi, aqlli talaba yoki o`quvchi uni o`rganishi lozim. Talaba yoki o`quvchilar “qarmoq yasash”niqanchalik tez va mustahkam o`rganib olsalar, ular shunchalik birovlarga muhtoj bo`lmasdan, o`z “ovlari”ga ega bo`ladilar.mana shunday vazifalarni amalga oshirishda yangi interfaol metodlar va noan’anaviy pedagogik texnologiyalar juda qo`l kelishini tadqiqotchilar tomonidan turli ta’lim muassasalarida o`tkazilayotgan ko`pgina pedagogik tajribalarning natijalari tasdiqlamoqda. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarida professor- o`qituvchilar o`z sohalari bo`yicha oli borayotgan mashg`ulotlarida innovatsion texnologiyalarni o`z o`rnida qo`llay bilishlari zarur.<sup>1</sup>
O’qitish usuli deganda, ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning ma‘lum maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, o’qitish usullari har ikkala faoliyatning ya’ni o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, g’oyaviy axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularda ilmiy dunyoqarashning shakllantirish hamda o’quvchilar tomonidan o’sha nazarda tutilgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida qo’llaniladigan usullarni o’z ichiga oladi.<sup>2</sup>
O’qitish metodikasiga tarix ta‘limi usullari tizimining yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi va bu sohada yagona fikr bo’lmaganligi maktab tarix o’qitish amaliyotida jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Ko’p hollarda o’qituvchilar o’qitish usullarini tanlashda dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarga faqat tayyor bilim berish, ya‘ni ularni oqitish ta’limini bir tomonini ko’zda tutib o’quvchilarning o’rganishi, ta‘limning ikkinchi muhim tomonlarini uyushtirish unga rahbarlik qilish, bilim, malaka va qobiliyatlarini sistemali ravishda o’stirib borish kabi muhim jihatlarini e‘tibordan chetda qoldiradilar. Shuningdek o’qitishning usul va usullarini tanlash o’quv materiallarining mazmunidagi o’ziga xosliklarni, uning ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini o’quvchilarning bilimi, malakasini etiborga ola bilmaslik hollari ham shunday jiddiy kamchiliklar jumlasidan edi.Bu hol ma‘lum darajada o’quvchilarning tarix faniga qiziqishlari pasayishga umumiy ta‘lim-tarbiya ishlarini natijasiga salbiy ta‘sir ko’rsatdi.
Mamlakatimiz Mustaqillikka erishgandan so’ng bu masalaga ham jiddiy e’tibor qaratildi. “Ta’lim to’g’risidagi” qonunda ta‘lim mazmunini takomillashtirish, uning g’oyaviy-tarbiyaviy yo’nalishini kuchaytirish bilan birga o’qitish usullarini ham faollashtirish asosiy vazifa qilib qo’yildi.Ta’lim standartlari qabo`l qilindi. Shu bilan birga maktab amaliyotida, ayniqsa keyingi yillarda o’quvchilarni tarix fani vositasida
tarbiyalashda, uni o’qitishni ilmiy asosda olib borish, ta‘lim tarbiya ishlari samaradorligini oshirish sohasida ko’pgina ilg’or tajribalar o’tkazildi va umumlashtirildi.
Tarixchi metodist olimlar G’afforov Ya. G’afforova M.G ning (O’zbekiston
halqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996) uslubiy qo’llanmalarida o’qitish usullari yutuq va kamchiliklar batafsil ochib berilgan.³
Talabalar bilan yangi mavzuni o’rganishga kirishar ekan, oliy o’quv yurti
o’qituvchisi oldida har doim savol tug’iladi : metod qanday tanlanadi, qaysi didaktik materiallardan foydalanish kerak, o’quv vazifalarini qaysi usullar bilan samarali yechish mumkin? Har bir mashg’ulot turining pedagogik maqsadlariga erishish uchun o’qituvchi o’zining intellektual salohiyatini safarbar etish, ilg’or pedagogik tajribadan foydalanishi va nihoyat,metodni tanlash haqiqiy ijodiy aktga aylanishi lozim.
Umumiy holda metodning tanlanishi ta’lim va tarbiyaning didaktik maqsadlari bilan aniqlanadi. Biroq turli xil pedagogik vaziyatlarda o’qituvchi va talabalar o’rtasida faoliyat turlari o’zgarib , o’zaro almashinib turadi. Tabiiyki, bu faoliyat turlariga mos holda o’qitish metodlari ham o’zaro chog’ishtiriladi.
O’qituvchining yangi mavzuga tayyorgarlik ko’rishida metodlar va metodik usullarni tanlash – bu ularning o’zaro almashinuvini vaqt va didaktik maqsad bo’yicha muvozanatlashtirish demakdir. Pirovard natijasida talabalar aqliy va amaliy faolligining yuqori darajasini ta’minlashga sharoit yaratiladi.To’g’ri qo’llanilgan metodlar ob’ektiv voqelikka oid bilimlarmi chuqurlashtiradi va yaxlit hamda mashg’ulotning ilmiy- nazariy darajasini oshiradi. Ketma-ket saralangan o’qitish metodlari ma’lum darajada bilish va kasbiy qiziqishini rivojlantirishga, mustaqil amaliy faoliyatni faollashtirishga olib keladi. Bu o`rinda ko`rsatmalilik metodining ahamiyati kattadir.
Ko‘rsatmalilikdeganda,
avvaloo‘qitishvatarixiybilimlarningo‘rganishningko‘rsatmaliusuli, o‘qituvchibayoninngmanbaivauniko‘rsatmalibo‘lishi, uningo‘quvchilardagianiq, tayyorobrazlargasuyanabilishi, o‘quvvositasimaterialinibayonqilishvaqtidako‘rsatmaliqurollardanfoydalanishvako‘rs atmaliqurollarvositasidao‘quvchilarningbilishfaoliyatinifaollashtirishhamdaularningo
‘rganilayotgantarixiyfaktlarni,
voqeavahodisalarniaynano‘ziniyokiularningtasvirlariniko‘rishyordamidao‘rganishlari tushuniladi.
Ko`rsatmali uslub to`g`risida pedagog Ya. A. Komenskiy shunday degan : “ O`quvchilar sezib idrok etishi mumkin bo`lgan narsalari, albatta, sezgilari vositasi bilan, ya’ni ko`rish mumkin bo`lgan narsalarni ko`z bilan ko`rib, eshitish mumkin bo`lgan narsalarni qulog`i bilan eshitib, hidi bor narsalarni hidlab ko`rib, ta’mini sezish mumkin bo`lgan narsalarni tatib ko`rib, ushlab sezish mumkin bo`lgan narsalarni ushlab bilib olishlarikerak ”.⁴
Tarixiyhujjatlarvabadiiyadabiyotlardanfoydalanisho‘qituvchibayoniniobrazliqil ibaniqlashtirsa, ko‘rsatmaliqurollarvositasidao‘quvchilardao‘tmishto‘g‘risidayorqinvaaniqtasavvurho silbo‘ladi,
o‘quvchilarningeshitishfaoliyatigako‘rishvasezishorganlariningfaoliyatihamqo‘shiladi . Shubilanularningbilimiyanadachuqurlashadi, mustahkamlanadi.
Tarixo‘qitishningko‘rsatmalibo‘lishiningta’limiyvatarbiyaviyahamiyatihamkatt a.
Avvaloko‘rsatmaliqurolo‘quvchilarningbilimolishidamuhimmanbabo‘libxizmatqiladi.
O‘qituvchiningbayoniharqanchato‘liqbo‘lgandahamo‘quvchilarningvoqealarto‘g‘risid agitasavvurlarito‘labo‘lmaydi. Shuningdek, bezaklardanfoydalanmayturib, o‘rganilayotgandavrningmanzarasinihamto‘la, aniqvachuqurtasavvurqilibbo‘lmaydi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningtarixiytasavvurlarigaaniqlikkiritishvabutasa vvurlarnianiqlashtirishgayordamberadi.
Ko‘rsatmalitasvirlartarixiyfaktvahodisalarningtashqiko‘rinishiniginaemas, balkiularningichkimohiyatinihamochibberadi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningmurakkabtarixiyhodisalarni, tarixiytushunchalarningma’nosiniosonroqtushunibolishlarigayordamberadi.
Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilardatarixiytushunchalarnishakllantirishga,
ularningnazariyxulosalashvaumumlashtirishga, yakunlarini, ijtimoiyrivojlanishningob’ektivqonuniyatlarini, o‘zaroaloqalarniyaxshiroqtushunibolishlarigayordamberadi, shuningdek, o‘quvchilarniestetikjihatdantarbiyalashningmuhimvositasibo‘libhamxizmatqiladi.
SHutariqa, ko‘rsatmalilikningahamiyatitarixiyfaktlarni,
hodisalarniko‘rishorganlariishtirokidamushohadaetishvaularhaqidaaniqtasavvurhosilq
Bilishbilanchegaralanmaydi, murakkabtarixiyhodisalarni, tushunchalarnitushunibolishnihamengillashtiradi, tarixnihaqqoniytushunishgayordamberadi. Shundayqilib, ko‘rsatmalilikmetodi:

1. 
   tarixiybilimlarningasosiymanbalaridanbiribo‘libxizmatqiladi;
   
2. 
   o‘quvmaterialiningta’lim-
   
3. 
   tarbiyavazifalarinimuvaffaqiyatliamalgaoshirishgayordamberadi;
   
4. 
   o‘qituvchibayonininganiq, obrazlivata’sirchanbo‘lishigayordamberadi;
   
5. 
   o‘quvchilarningo‘quvmaterialinio‘rganishgaqiziqishinioshiradiva ularningbilishfaoliyatinifaollashtiradi;
   
6. 
   o‘qituvchiningbayoninivauningdarsdaqo‘llanganboshqao‘quvusullarinio‘quvchilarnin gtushunibolishiniengillashtiradi;
   

7.o‘quvchilarningfikrlashfaoliyatinivaijodiyqobiliyatinio‘stiradi;
8.o‘quvchilarbilimininganiq, chuqurvamustahkambo‘lishigayordamberadi.⁵