4-ma’ruza. O’simliklarning noqulay omillariga chidamliligi Reja

Fizik omillar. Bularga namning yetishmasligi yoki ortiqchaligi, yorug’lik, harorat, radioaktiv nurlanish, mexanik ta’sirlar kiradi. Kimyoviy omillar. Bularga tuzlar, gazlar, gerbitsidlar, insektitsidlar, fungitsidlar, sanoat chiqindilari va boshqalar kiradi. Biologik omillar. Bularga zararkunandalar va kasalliklar bilan zararlanish, boshqa o‘simliklar bilan raqobat, hayvonlaming ta’siri, gullash, mevalam ing pishishi kabi hollar kiradi.
Bir xil omilning u yoki bu o‘simlikga ta’siri uning turiga qarshiligiga qarab qo‘zg‘alish chaqirishi yoki chaqirmasiligi mumkin. Masalan, qurg‘oqchilikga nisbatan o‘simliklaming ikki guruhga b o‘lib qarash mumkin loviya o‘simligi o‘simtalarining stressor - issiq havo oqim iga moslashishini ko‘rishimiz mumkin.
Biokimyoviy himoya vositalari. o’simliklar organizmlaridagi biokim yoviy himoya vositalarining asosi shundan iboratki, bunda o‘simlikhing, noqulay muhit omiliga javob reaksiyasi natijasida hosil bo’lgan, y a’ni yuqori molekulyar moddalaming parchalanishidan yuzaga kelgan ayrim zaharli birikmalarni barglar va boshqa organlar orqali ajralishi yuz beradi. Masalan, qurg‘oqchilik sharoitida sitoplazmaning suv saqlab qolish xususiyati uning tarkibida kichik molekulyar gidrofil oqsiilam ing vujudga kelishi bilan ta’minlanadi. Bu gidrofil oqsillar esa anchagina suvni gidrat qobiqlar sifatida bog’lab turadi.
Qurg‘oqchilik vaqtida sitoplazmada suvning saqlanib turishiga prolin moddasi ham anchagina yordam beradi. Shuning uchun ham suv tanqisligida hujayradagi prolinning miqdori ancha ko‘payib ketadi. Shuningdek, sitoplazmada suvning saqlanishiga undagi monosaxaridlar miqdorining ko‘payishi ham ijobiy ta’sir qiladi.
O’simliklarni issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamliligi
O’simliklami tabiatda tarqalishi ulaming irsiyati bilan belgilanadi. o’simliklami irsiy xususiyatlari ma’lum bir areal chegarasida ulaming topografik joylashishini belgilaydi. Masalan, namga talabchan o‘simliklar suv havzalariga yakin joyda o‘ssa, soyaparvar o‘simliklar daraxtlar tagida joylashadi. Shuningdek, tashqi muhit omillarining o‘simliklar irsiyatiga ta’siri natijasida, ularda xilma-xil ekologik xususiyatlar paydo bo‘ldi. o’simliklami tashqi omillariga yuqori va past haroratga, qurg‘oqchilikka, sh o‘rga, ortiqcha namlik va boshqa o’l illarga chidam liligining namoyon b o‘lishi, yashash sharoitiga m oslashishi natijasi hisoblanadi.
o’simliklar fiziologiyasida, o`simliklarning chidamdiligini har to’l onlama o‘rganish va bilish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega masalalardan hisoblanadi.
Issiqqa chidamlilik. Bu xususiyat o‘simliklaming havo harorati haddan tashqari yuqori b o‘lganda ulam ing ortiqcha qizishga chidamliligidir. Odatda k o‘pchilik o‘sim liklam ing tana haroratlari 40°C va undan yuqori bo’lganda ulardagi fiziologik funksiyalar buziladi hamda u nobud bo’ladi. Bunda birinchi navbatda plazmolemmaning tuzilm a tarkibi buziladi va hujayraning osm otik xossalari o‘zgaradi. Am m o o‘simliklar olamida yuqori haroratga (6 0 -6 5 ° C ), chidamli o‘simliklar turlari ham mavjud. Masalan, sem izdoshlar oilasining vakillari, xususan, kaktus, aloe kabi o‘simliklar shular jumlasidandir (X V .5-rasm ). Bizning sharoitimizda respublikamizning texnik ekinlaridan g‘o‘za, sholi, kanakunjut o‘simliklari ham issiqqa chidamli hisoblanadi.
Qurg‘oshilikka chidamlilik. Bu o‘simlik hujayralari, to‘qimalari va organlarining sezilarli darajada suvsizlanishiga chidashidir. Suvsizlanish sitoplazmani xususiyatlarini buzadi, oqsil sintezi kamayib ketadi, poliso’lalar riboso’lalarga, ular esa o‘zlarining. subbirliklarga parchalanib ketadi. Shuningdek, suvsizlik moddalar almashinuvini pasaytiradi. Buning natijasida esa o‘simliklaming o‘sishi to‘xtaydi va hosildorlik kamayib ketadi. Bu asosan generativ organlar kam hosil bo’lishi bilan ifodalanadi.
Qurg‘oqchilik -o‘simliklami suvga bo‘lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Uning atmosfera va tuproq qurg‘oqshiligi xillari mavjud. Qurg'oqchilikning asosiy sabablari bu y o g ‘ingarchilikning b o‘lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning k o‘plab bug'lanishidir. Ayniqsa, kuchli shamollar tuproq ildiz qatlamining qurishiga olib keladi. Atmosfera qurg‘oshiligi quruq va issiq havo ta’sirida havo namligi jud a kam bo’lganda paydo bo‘ladi. Bunda o‘simlik o‘sishdan to‘xtaydi va barg sathi kengaymaydi, natijada ekinlaming hosildorligi kamayadi.
Qurg‘oqchilik o‘simliklar tanasida ketuvchi biosintetik jarayonlami keskin kamaytiradi, oqsillam ing parchalanishi ro‘y berib, organik zaxira moddalar miqdori keskin pasayadi. Bu esa o‘z navbatida o‘simlik o‘sishini sekinlashtiradi. Ushbu va boshqa hollar tufayli barg quriy boshlaydi va undan kraxmal y o‘qoladi. Shuningdek, o‘simIiklar ildiz tizimlarida fosfor almashinuvi keskin o‘zgaradi, fosforirlanish jarayoni jadalligi pasayadi. Qurg‘oqchilik oxir oqibatda o‘simliklar hosildorligining o‘ta pasayib ketishiga olib keladi. o’simliklaming qurg‘oqchilikka chidamliligini birmuncha oshirish ham mumkin. Buning uchun P.A. Genkel o‘simliklar urug‘larini avvalo biroz undirish, so‘ngra unayotgan urug‘ni oz-m oz quritib ekishni tavsiya qilgan. Ushbu usul orqali o‘simliklar chidamliligini birmuncha oshirish mumkin. Hozirgi vaqtda ushbu ishlar amaliyotda keng q o‘llanib kelinmoqda. Shuning bilan birgalikda o‘simliklaming qurg‘oqchilikka chidamliligini oshirishda kim yoviy uslublar ham q o‘llaniladi. Masalan, o‘simliklar urug’larini 0,2 foizli kalsiy xlorid tuzida 18 -20 soat ivitib ekish ulaming qurg‘oqchilikka chidamliligini oshirishda yaxshi amaliy natijalar berishi mumkin.