4-mavzu: Amir Temur va temuriylar davri ma’naviyati Reja

---

4-mavzu: Amir Temur va temuriylar davri ma’naviyati 
Reja: 
1. Amir Temur - buyuk davlat arbobi, yuksak ma’naviyat soxibi.
2. “Temur tuzuklari”da ma’naviyat masalalari.
3. Amir Temur va temuriylar davridagi davlat boshqaruvida san’at, madaniyat, 
ma’rifat.
Tayanch iboralar: Amir Temur, temuriylar, Mirzo Ulug‘bek, boburiylar, 
ma’naviyat, 
qadriyat, 
insonparvarlik 
(gumanizm), 
ma’rifatparvarlik, 
adolatparvarlik, fidoyilik, vatanparvarlik, jasurlik.
1. Amir Temur – buyuk davlat arbobi, yuksak ma’naviyat sohibi 
Amir Temur – buyuk shaxs, kuragi yerga tegmagan sarkarda, yirik davlat arbobi, 
qonunshunos, talantli me’mor, notiq, ruhshunos, shu bilan birga el-yurtni, 
xalqini sevgan va uni mashhuri jahon qilgan inson. 
Amir Temur (1336-1405) zamonida yozilgan asarlarni qunt bilan o‘qisak, o‘rgansak, 
uning ko‘p yaxshi xislatlari: to‘g‘rilik, muruvvatlilik, el-yurtga mehr-muhabbat 
va boshqalarni bilib olishimiz mumkin. 
Amir Temurda Vatanni sevish, xalqini ulug‘lash, faxrlanish va g‘ururlanish singari 
oliy ma’naviy fazilatlar barq urib turgan.
Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali 
Yazdiylarning “Zafarnoma”lari, Ibn Arabshohning “Temur hayotida taqdir 
ajoyibotlari” va boshqa asarlarda keltirilgan sohibqironning ibratli ishlari, pand-
nasihatlari va o‘gitlaridan ham uning kimligini bilib olsa bo‘ladi. 
Amir Temurning xislatlarlaridan biri shu ediki, u biror masalani hal etishdan oldin 
shu sohaning bilimdon odamlari, olimlari bilan maslahatlashar, so‘ng qat’iy 
qaror qabul qilar edi. Uning olimlar bilan qiladigan maslahatlari har xil darajada 
va turli shakllarda bo‘lardi. Bu suhbatlarda hayotning muhim masalalari 
to‘g‘risida Movarounnahr va Xorazmdan tashqari, Oltin O‘rda, Xuroson, 
Hindiston, Eron, Iroq, Turkiya, shuningdek, butun G‘arb – Mag‘ribni o‘z ichiga 
olgan podshohlikka oid ishlar haqida gap borardi
1
. Sharafiddin Ali Yazdiyning 
“Zafarnoma” asarida yozilishicha, Amir Temur tomonidan bunyod etilgan 
Boilkan shahrida hijriy 806/ 1380 yilda chaqirilgan qurultoyi haqidagi 
ma’lumoti diqqatga sazovordir. Kengashda Temur nutq so‘zlagan. U o‘z nutqida 
shunday degan: “Fan va dinning mashhur kishilari o‘z maslahatlari bilan 
podshohlarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa menga nisbatan bunday 
qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat o‘rnatish, tartib va 
tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash, yurtimizda 
qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Bu olijanob ishda menga 
yordam berishlaringizni iltimos qilaman”
2
. Amir Temur ilm-fan, ma’naviyat 
ahliga e’tibor, mehribonlik ko‘rsatib, ulardan jamiyat madaniy hayotida 
1
Mo‘minov I.M. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. – T.: Fan, 1968, 
13-bet.
2
Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. – T., 1996, 288-bet. 

---

foydalanishga intilar ekan, tarixchi Ibn Arabshoh yozganidek, “Temur olimlarga 
mehribon, sayyidu shariflarni o‘ziga yaqin tutar edi. Ulamo va fuzaloga to‘la 
izzat-hurmat ko‘rsatib, ularni har qanday odamdan tamom muqaddam ko‘rardi. 
Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib, izzatu ikromini unga izhor qilardi”
3
. 
Amir Temur badiiy adabiyotga, xususan poeziyaga doimo qiziqqan va diqqat 
berib, undan bahramand ham bo‘lgan
4
. Alisher Navoiy Temur haqida bunday 
deb yozgan edi: “Temur Ko‘ragon… agarchi nazm aytmoqqa iltifot 
qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqeda 
o‘qubdurlarkim, aningdek bir bayt o‘qug‘oni ming yaxshi bayt aytg‘oncha bor. 
Tabarruk haysiyatidankim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda bo‘lg‘ay 
va ul latoyifdin biri bila ixtisor qililur”
5
. Ma’lumki, XIV asrning ikkinchi yarmi 
va XV asrning birinchi yarimida Samarqand, Hirot, Balxda turk-o‘zbek 
adabiyotining mashhur arboblari, shuningdek, fors-tojik tilida ham she’rlar 
yozib mashhur bo‘lgan Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy kabi shoirlar yashab ijod 
etganlar. Alisher Navoiy o‘z davrida bu shoirlar nomini hurmat bilan tilga oladi, 
ularni ardoqlab kuylaydi, ulug‘laydi. Shuni ham aytib o‘tish lozimki, Alisher 
Navoiyning so‘zicha, Temurning podsholik davridan e’tiboran turkiy adabiyot 
keng taraqqiy eta boshlaydi
6
. Alisher Navoiyning fikrini davom ettirib, mojor 
(vengr) tarixchisi Herman Vamberi shunday yozadi: “O‘rta Osiyoda asl turklik 
davri Temurdan boshlanadi. Chunki xorazmshohlar va saljuqiylar, garchi 
maishat tarzi jihatdan turk bo‘lsalar-da, ular G‘arbiy islom, Eron madaniyatiga 
muxlis edilar, turk millatining rivoji uchun juda kam ish qilardilar. Hozirgi 
Erondagi – qojar (xojar) xonadoni ham shundaydir. Temur o‘z turklarining 
mo‘g‘ul-xitoy dunyosining ustidan g‘alabasini mujassam etdi. U doimo va har 
jihatdan turklarga birinchilikni ta’minlashga jahd etdi. Uning saroyi ajnabiy 
ulamolar va hunarmandlar bilan to‘la bo‘lsa-da, mamlakatning rasmiy tili har 
vaqt turkcha bo‘ldi. Temurning o‘zi tiniq va ochiq turk shevasida yozar edi. Bu 
yerda zikr qilingan “Tuzukot” fikrimizni isbot etadir”
7
. Sohibqironning 
bunyokorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyos. Amir Temurning bevosita 
rahnamoligida bunyod etilgan Bibixonim jome’ masjidi, Go‘ri Amir, Ahmad 
Yassaviy, Zangi Ota maqbaralari, Oqsaroy va Shohizinda me’moriy mo‘jizalari, 
Bog‘i Chinor, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Behisht, Bog‘i Baland singari o‘nlab go‘zal 
saroy bog‘lar va shu kabi boshqa inshootlar shular jumlasiga kiradi. Tarixchi 
Sharafiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, “olam ravnaqi va ro‘shnoligi 
yo‘lida hafsalasi nihoyatda baland bo‘lgan Amir Temur obodonchilikka 
yaraydigan biror qarich yerning ham zoe bo‘lishini ravo ko‘rmasdi”
8
. Amir 
Temur har bir muvaffaqiyatini, har bir sevinchli voqeani bir me’morlik asarini 
3
Ma’naviyat yulduzlari. –T.: Ma’naviyat, 1999, 148-bet.
4
Mo‘minov I.M. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. – T.: Fan, 1968, 
15-bet.
5
Alisher Navoiy. Asarlar, 12-tom. – T., 1967, 169-bet.
6
Mo‘minov I.M. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli. – T.: Fan, 1968, 
15-bet.
7
Vamberi H. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – T., 1990. – B. 55-56.
8
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T., 2000, 191-bet.

---

bunyod etish bilan nishonlashga ahd qildi. Masalan, Tabrizda masjid, Sherozda 
saroy, Bag‘dodda madrasa, hazrat Turkistonda mashhur shayx Ahmad Yassaviy 
qabri ustida maqbara bino qildirdi. Temur g‘alabalari va baxtining ilk davrida 
Kesh shahriga katta ahamiyat berib, uni O‘rta Osiyoning ma’naviy markaziga 
aylantirgan edi. Shu bois, bu shahar “Qubbatul ilm val adab” unvoniga ega 
bo‘lgan edi. Temur o‘zining poytaxtini ham shu yerda qurishni niyat qilib, go‘zal 
Oqsaroyni bino ettirgan edi. O‘n ikki yildan ortiqroq qurilgan bu saroy Eron 
me’morlari tomonidan bino qilingan bo‘lib, G‘arbiy islom uslubida, ya’ni imorat 
peshtoqiga doira va quyosh alomatini tasvirlaganlar. Temurning alomat belgisi 
uch xalqadan iborat bo‘lib, shiori “Rusti – rosti”, ya’ni “Kuch – adolatda” 
ma’nosini 
bildiradi
9
. 
Tarixiy 
manbalarning 
guvohlik 
berishicha, 
Movarounnahrda mo‘g‘ullarning qariyb 140 yillik davrida, ya’ni 1220-1360 
yillarda birorta ham ko‘zga ko‘rinarli qurilish yoki suv inshootlari vujudga 
kelmagan. Amir Temurning tashabbusi bilan 1365 yilda Qarshi, 1370 yilda 
Samarqand, 1380 yilda esa Keshning atrofi esa mudofaa devorlari bilan 
o‘ralgan
10
. Bu tarixiy fakt Sharafiddin Ali Yazdiyning asarida ham, 
Kastiliyaning Temur saroyidagi mashhur elchisi Ryui Gonsales de Klavixoning 
kundalik daftarlarida ham yaqqol ifoda etilgan. Klavixo Samarqandda 1403-
1406 yillarda bo‘lgan. Uning yozishicha, Samarqand shahrida har yili ko‘plab 
turli xil mol-tovarlar sotilgan. Bu mollar Xitoy Hindiston, Tatariston va boshqa 
mamlakatlardan hamda boy Samarqand podsholigining o‘zidan ham olib kelinar 
edi
11
. Shundan so‘ng Klavixo bunday deb yozadi: “Unda (Samarqandda) barcha 
narsalarni tartib bilan sotish uchun katta joy bo‘lmaganligi sababli podshoh 
shahar bo‘ylab katta ko‘cha (rasta) chiqarishni, uning ikki tomonidan esa mol 
sotish uchun do‘konlar qurishni buyurdi”
12
. XIV asr oxiridan boshlab 
Movarounnahr Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining bosh markaziga 
aylanganini, san’atda yangi yo‘nalish paydo bo‘lganligini aytadilar. Buni hattoki 
Temur zamondoshlari ham tan olishgan. Masalan, Ibn Arabshoh Temurning 
shahar tashqarisidagi saroylari haqida hikoya qilib, ular “Yangi uslubda”
13
qurilganligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, 
Amir Temur umr bo‘yi bunyodkorlik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan.