4-mavzu: Borliq – falsafaning fundamental kategoriyasi Reja

Individual vaqt inson mavgudlik vaqti sifatida    Hozirgi ilmiy tasavvurlar 

har  qanday  jonli  organizmni  ochiq  tipdagi  o’z-o’zini  tashkil  etuvchi,  ya’ni  atrof 

muhit  bilan  moddalar,  energiya  va  axborot  almashinuvini  amalga  oshiruvchi 

sistema sifatida tavsiflash imkonini beradi. Jonli narsalarning yana bir o’ziga xos 

belgisi  shundaki,  ular  ko’payish  qobiliyatiga  egadir.  Barcha  jonsiz  narsalardan 

farqli o’laroq, faqat jonli organizmlargina o’ziga o’xshash organizmlarni yaratishi, 

sirtdan  o’sish  va  hayotni  quvvatlash  uchun  zarur  moddalarni  olib,  o’z  faoliyati 

chiqindilarini  atrof  muhitga  chiqarib,  o’sishi,  rivojlanishi  mumkin.  Boshqacha 

aytganda,  jonli  organizmlar  borlig’i  funktsionaldir,  u  jarayon  sifatida  yuz  beradi, 

ya’ni  muayyan  jonli  narsa  mavjud  bo’ladi  yoki,  ta’bir  joiz  bo’lsa,  u  faoliyat 

ko’rsatayotgani  uchun  ham  unda  hayot  mavjud  bo’ladi.  Bundan  tashqari,  jonli 

organizmlar  mavjudligi  uchun  tegishli  va  mutlaqo  muayyan  fizik  va  kimyoviy 

muhit  talab  etiladi,  zero  ularning  hayot  faoliyati  faqat  muayyan  sharoitda:  joiz 

tem’eratura, havo, namlik,  oziq va  shu  kabilar  mavjud bo’lgan  holda  yuz  berishi 

mumkin.  

Qayd  etilgan  omillar  aniq  va  ularni  tekshirish  mumkin  bo’lsa-da,  jonli  va 

jonsiz  narsalar  o’rtasida  uzil-kesil  chegara  o’tkazish  oson  ish  emas.  Masalan, 

virusli  zarralar  jonli  organizm  hujayralaridan  tashqarida  moddalar  almashinuvini 

amalga  oshirmaydi,  ko’paymaydi  va  h.k.  Bu  ayrim  olimlar  ularni  jonli  narsalar 

qatoriga,  ayrimlarning  esa  –  jonsiz  narsalar  dunyosiga  kiritishiga  asos  bo’ladi. 

CHuqurlikda  muzlatilgan  taqdirda  quritilgan  urug’lar  yoki  o’ta  sodda 

organizmlarda  ham  yashash  jarayonlari  nomuayyan  vaqtga  to’xtaydi,  ammo  ular 

avvalgi (normal) sharoitga qaytarilgach, mazkur jarayonlar tiklanadi. 

Fan  rivojlanishi  bilan  sabab-oqibat  aloqalarining  statistik  qonuniyatlari  va 

ehtimoliy  tabiati  haqidagi  tasavvur  yuzaga  keladi.  Murakkab  sistemalarning  o’z-

o’zini  tashkil  etishi  haqidagi  fan  –  sinergetika  determinizm  talqiniga  ma’lum 

aniqliklar  kiritdi.  Bir  qator  ilmiy  dalillar  olimlar  har  qanday  tabiiy  hodisalar 

stoxastik  xususiyatga  ega  va  muayyan  noaniqlik  sharoitida  yuz  beradi,  degan 

xulosa chiqarishiga olib keldi. Murakkab sistemalar uchun, odatda, rivojlanishning 

bir  necha  muqobil  yo’llari  mavjud  bo’ladi.  Sinergetika  sabab-oqibat  aloqalari 

nomutanosib  sistemalarda  namoyon  bo’lishining  o’ziga  xos  xususiyatlarini  ochib 

beradi. Bu sistemalarning rivojlanishi ko’p variantlidir. Bunda evolutsiyaning har 

qanday  turi  emas,  balki  yo’llarning  muayyan  doirasi  mavjud  bo’lishi  mumkin. 

Rivojlanishda  kutilmagan  burilishlar  yuz  berish  ehtimoli  mavjud,  chunki  u 

tasodifiy  aloqalar  orqali  sodir  bo’ladi.  Nomutanosib  sistemalar  tashqi  omillarga 

o’ta  ta’sirchandir.  SHu  bois  intensivlik  darajasiga  ko’ra  ahamiyatsiz  bo’lgan 

ta’sirlar  ham  kutilmagan  natijalarga  olib  keladigan  shikastli  oqibatlar  sababi 

bo’lishi mumkin.  

 

---