4-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби ва иккиёқлама ёзувдан фойдаланиш

1. Ҳисоб циклининг босқичлари
Хўжалик муомалаларини таҳлил қилишдан то молиявий ҳисоботни тузиш ва ҳисобварақларни ёпишгача бўлган ҳисоб жараёни босқичларининг кетма-кетлиги ҳисоб цикли деб аталади. Ҳисоб цикли қуйидаги босқичлардан иборат:

1. 
   Дастлабки ҳужжатлар асосида хўжалик муомалаларини таҳлил қилиш
   
2. 
   Бош журналда хўжалик муомалаларни қайд этиш
   
3. 
   Ёзувларни Бош китобга ўтказиш
   
4. 
   Трансформация жадвалини тузиш ёрдамида ҳисобот даврининг охирида ҳисобварақларни трансформация қилиш
   
5. 
   Ҳисобот даврининг охирида ҳисобварақни ёпиш
   
6. 
   Трансформация жадвали асосида молиявий ҳисоботларни тузиш
   

Молиявий ҳисобот тузиш мақсадида бухгалтер жорий ҳисобот даврига тааллуқли бўлган маълумотларни танлаб олиши зарур. Бу турли ҳисоб-китоблар, таҳлилларни амалга оширилишини, ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлашни талаб этади. Уларнинг барчалари ишчи ҳужжатлар деб аталади.
Агар Бош журнал ёки Бош китобда бирон бир хатога йўл қўйилган бўлса, ушбу хатони тузатиш керак. Хатоларни тузатиш тузатувчи ўтказмаларни бериш йўли билан амалга оширилади. Тузатувчи ўтказмалар – бу аввал қисман ёки умуман нотўғри берилган журнал ўтказмаларни тўлиқ ёки қисман тузатиш учун бериладиган журнал ўтказмаларидир. Одатда хатони тузатиш учун нотўғри берилган ёзувни устидан чизиб ташланади ва тўғри ёзув берилади (сторно ёки қизил сторно усули). Ҳар бир тузатувчи ўтказмага тўлиқ тушунтиришлар илова қилиниши керак.
2. Трансформация жадвали
Трансформация (тузатувчи) ўтказмалар – бу ҳисоблаш усули бўйича ҳисобни юритиш воситаси бўлиб, улар турли даврда тузилган молиявий ҳисоботни бир-бири билан таққосланувчан бўлишига ва фойдаланувчилар учун ушбу маълумот ўринли бўлишлигига имкон яратади. Трансформация ўтказмалари аксарият ҳолларда баҳоланишни талаб этадиган бўлишига қарамасдан, ушбу баҳолар текшириш имконини берадиган маълумотларга асосланган бўлиши зурур.
Трансформация ёзувларни Бош журналда ёки Бош китобда рўйхатга олингандан кейин трансформация (тузатилган) синов баланси (барча трансформация ўтказмаларни берилгандан кейин тузилган синов баланси) тузилади, бу ўз навбатида молиявий ҳисоботни осонгина тузиш имкониятини яратади. Одатда трансформация ёзувларни бажариш ва молиявий ҳисоботни тузиш учун бухгалтерлар трансформация жадвалидан фойдаланадилар. Трансформация жадвалидан фойдаланиш трансформация ёзувни қолдириб кетиш эҳтимолини пасайтиради, ҳисобварақлардаги арифметик ҳисоб-китобларни текшириш учун ёрдам беради, ва молиявий ҳисоботни тузишни осонлаштиради.
Одатда трансформация жадвали ҳисобварақлар номлари ва/ёки уларни рақамлари учун устунларга ва, бундан ташқари, қуйидаги келтирилган жадвалда кўрсатилганидек, яна тегишли номлардаги ўнта устунларга эга. Трансформация жадвалининг бош қисмида (1)корхонанинг номи, (2)“Трансформация жадвали” деган сарлавҳа; жадвал тузилган давр кўрсатилади.
Трансформация жадвалини тузиш амали олти босқичдан иборат:

1. 
   Ҳисобварақлар қолдиқларини синов балансининг устунларига киритиш.
   
2. 
   Трансформация ўтказмаларини ёзиш.
   
3. 
   Трансформация қилинган ҳисобварақлар қолдиқларини трансформация (тузатилган) синов балансининг устунларига ёзиш.
   
4. 
   Трансформация қилинган синов баланси қолдиқларини фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботга ва бухгалтерия балансига ўтказиш.
   
5. 
   Фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот ва бухгалтерия баланси устунларида умумий суммаларни ҳисоблаш.
   
6. 
   Соф фойда ёки зарар фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисоботни устунларидан бухгалтерия балансидаги устунларига ўтказиш.
   

Барча трансформация ўтказмалари қилингандан кейин ёпиладиган ўтказмалар берилади. Ёпиладиган ўтказмалар икки мақсадни кўзлайди:
- даромадлар ва харажатлар ҳисобварақларининг ёпилиш йўли билан кейинги ҳисобот давр учун асос яратади. Ушбу операция зарур, чунки фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот қатъий белгаланган ҳисобот даври (цикли) учун соф фойда, харажатлар ва даромадларни акс эттиради. Шунинг учун вақтинчалик (даромадлар, харажатлар, олиб қўйилган капиталнинг) ҳисобварақлар ёпилиши керак ва уларнинг қолдиқлари ҳисобот даврнинг оҳирида, кейинги давр бошига уларнинг қолдиқлари нолга тенг бўлиши учун, ҳисобдан чиқарилиши керак;
- давр учун даромадлар ва харажатларни ҳисоблаш.
Ёпиладиган ўтказмалар 4 босқичда амалга оширилади:
1. Даромадлар “Жамланган фойда” ҳисобварағига ўтказилади.
2. Харажатлар “Жамланган фойда” ҳисобварағига ўтказилади.
3. “Жамланган фойда” ҳисобварағининг қолдиғи хусусий капиталнинг “Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар)” ҳисобварағига ўтказилади.
4. “Олиб қўйишлар” ҳисобварағининг қолдиғи капитал ҳисобварағига ўтказилади.
Вақтинчалик ёки номинал деб аталадиган ҳисобварақлар ҳар бир ҳисобот давр бошида нолга тенг қолдиқ билан очилади, ҳисобот даврида уларда суммалар (айланмалар) жамғарилади, шундан кейин ёпиладиган ўтказмалар ёрдамида яна нолга тенг қолдиқга қайтиб келади.
Трансформация ва ёпиладиган ўтказмаларни бош китобнинг ҳисобварақларида акс эттириш вақтида хатоларга йўл қўйилиши мумкинлигини назарда тутиб, барча вақтинчалик ҳисобварақларда нолга тенг қолдиқ мавжудлигини ва дебет ва кредитнинг жами суммалари бир бирига тенглигини яна бир бор текшириш зарур. Бундай текшириш ҳисобварақлар ёпилишидан кейин синов балансини тузиш йўли билан амалга оширилади. Ушбу балансда фақатгина доимий ҳисобварақлар акс эттирилиши керак, чунки барча вақтинчалик ҳисобварақлар ёпилиши зарур.
Реверсив (тескари) ўтказма – аввалги даврдаги трансформация ўтказмасига мутлақ тескари бўлган Бош журналда янги ҳисобот даврининг биринчи кунида бажариладиган ўтказмадир. Реверсив ўтказмалар барча трансформация ўтказмаларига қўлланилмайди. Бизнинг машғулотларимизда кўриб чиқиладиган ҳисоб тизимига мувофиқ реверсив ўтказмалар фақат ҳисоблашнинг трансформациясига қўлланилади.