4-mavzu: ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining asosiy funksiyalari tayanch iboralar

4.2.Tashqi xotirada ma’lumotlarni bevosita boshqarilishi.

Tashkilot boshqaruv tizimining axborot jihatlari deganda, axborot harakatlanishi va qayta shakllanish jarayoni sifatida boshqaruvni aks ettiruvchi, boshqaruv tizimining vazifaviy ish strukturasini tashkil etuvchi bloklar to’plami deb tasavvur qilish mumkin(1-rasm). Tizimning boshqaruv qismidagi qayta hosil bo’lish predmeti - bu boshlang‘ich axborotdir.

Yuqori darajadagi boshqaruv bloki va tashqi muhit bloki bayon etilayotgan boshqaruv tizimiga kirmaydi va unga nisbatan ichki hisoblanadi. Shuningdek, ob’ektni boshqarish jarayonini ifodalovchi ichki tizimidagi axboort oqimi paydo bo’ladi.
a₁ va a₂ kanallari bo’yicha o’tadigan axborot oqimi ko’rib chiqilayotgan tizim va yuqori darajadagi tizim o’rtasidagi bo’ysinuvchanlik munosabatini ifodalaydi. a₁ axborot oqimi ko’rib chiqilayotgan tizimga ta’sir ko’rsatuvchi ma’muriy – buyruq (ko’rsatmali) axborotlarining majmuini ifoda etadi. a₂ aloqa kanali bu tashkilot boshqarish tizimining boshqaruvchi qismi a₁ kirishiga qanday ta’sir ko’rsatganligi to’g‘risidagi axborotni tashuvchi teskari aloqa kanali sanaladi. Agar tashkilotning boshqaruv tizimi boshqaruvning yuqori darajadagi buyruqlarini hech bir kamchiliksiz bajarsa, u holda a₂ ning chiqish joyida a₁ ning kirish joyidagi bilan(vaqti-vaqtida ma’lum bir siljishlar bilan) bir xil axborot bo’ladi, yoki axborot umuman bo’lmaydi(bu a₁ va a₂ axborotlari bir xil degani).
Tashqi muhit va boshqaruv tizimi o’rtasidagi axborot almashinuvi chizmada b₁ kirishi va b₂ chiqishi bilan tasvirlangan. Ular gorizantal axborot aloqalari sanalib, tizim faoliyati uchun muhim bo’lgan o’sha tartibdagi tizimlar va boshqa axborot manbalari bilan ko’rib chiqilayotgan boshqaruv tizimining o’zaro munosabatlarini modellashtiradi. Tizim faoliyati uchun muhim sanalgan axborot manbalariga savdo, maorif, banklar, soliq inspeksiyasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur tizim jarayonida boshqarib bo’lmaydigan turli xil ta’sirlar yuzaga keladi: f kiritish boshqariladigan ob’ektga tashqi muhitning boshqarib bo’lmaydigan ta’sirlarini modellashtiradi.
Boshqaruv tizimini ko’rib chiqishni boshqariladigan ob’ektdan boshlaymiz. Resurslarga ega bo’lgan holda boshqaruv ob’ektlari vaqt sarflash va resurslarning qayta hosil bo’lishi bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayoning amalga oshirish natijasida m₂ ning ayrim samaralari to’plamini chiqishga yo’naltiradi. g₁ kirish va g₂ chiqish holati, tashqi muhit bayon etuvchi sharoitlar xaqidagi, yuqori organlar tomonidan qo’yiladigan talablar to’g‘risidagi axborotlar boshqaruv blokiga kelib tushadi. Axborot bloki unga kiritilgan dasturga muvofiq boshqaruvchi ob’ekt holatini qayd etadi, axborotni to’plash va ro’yxatga olishni, uni oldindan qayta ishlashni, jumladan, tasniflash, guruhlash, ma’lumot berish kabi bir qator elementar mantiqiy va hisoblash operatsiyalarini amalga oshiradi.
Boshqaruv bloki axborotlarni qayta ishlaydi va ayrim jo’natiladigan axborotlar oqimini natijalovchi oqimga aylantiradi, boshqariladigan ob’ekt kirishiga ta’sir bilan bog‘liq bir qator qarorlarni ishlab chiqadi va o’rta muhit hamda yuqori darajadagi boshqaruv bloklari bilan o’zaro harakat qiladi.
Bunda boshqaruv bloki boshqaruv ob’ekti, tashqi muhit va yuqori boshqaruv darajasidan kelgan axborotlardan foydalanadi. Meyorida ishlashdan chetlangan hollar ro’y berganda boshqaruv bloki chetlanganlikni bartaraf etish maqsadida qaror qabul qiladi va tegishli chorani tanlaydi. Boshqaruv bloki ta’sir ko’rsatish usullarini ishlab chiqish uchun xotira(unga mutaxassislar xotirasi, elektron xotirani kiritish mumkin) va boshqaruv mezoniga ega(mezon bo’yicha boshqariluvchi ob’ekt ko’rsatkichlarining yaxshilangani yoki yomonlashuvi aniqlanadi).
Ta’sir ko’rsatish bloki shunday vosita sanaladiki, uning yordamida boshqaruv bloki kerakli foydali samaraga erishish maqsadida boshqaruv bloki boshqariladigan ob’ekt kirishiga ta’sir ko’rsatadi.
Boshqaruv bloki yuqori darajada a₂ aloqa kanali bo’ylab ko’rib chi-qilayotgan tizim holati to’g‘risida axborot oladi, ayrim qarorlar qirralarini(spektrini) ishlab chiqadi va a₁ aloqa kanali bo’yicha boshqaruv blokiga kerakli ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir ko’rib chiqilayotgan tizim faoliyati algoritmida ko’rsatkichlar hisoboti tartibida, boshqariladigan ob’ekt ishini baholaydigan mezonlarda ayrim o’zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Tashqi muhit bloki tashqi muhitning ko’plab elementlaridan iborat bo’lib qandaydir ma’noda mazkur tizim yoki uning boshqariluvchi ob’ekti bilan o’zaro harakatlana oladi.
Boshqaruv bloki tashqi muhit axborotlari asosida muhitning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan holatini bashoratlashda va boshqariladigan ob’ektga ta’sir ko’rsatishda, shuningdek boshqaruv tizimining o’zidagi funksional bloklar o’rtasida o’zaro ta’sirni yuzaga keltirishda bunday bashoratlarni hisobga olish imkoniyatiga ega bo’ladi.

"Tashqi muhit"
bloki

a₂

Yuqori darajadagi
boshqaruv bloki


b₂ b₁
a₁

Mezonlar

Boshqaruv bloki
h₁


h₂ i

Axborotlar
bloki

Ta’sir etuvchi
blok
g₁

h₃ g g₂

Boshqariladigan
obyekt


e


m₁ f m₂
Moddiy oqimlar
Axborot oqimlari
4.1- rasm. Boshqaruv tizimining faoliyat ko’rsatish tarkibi.

Shunday qilib, boshqaruv shakl nuqtai-nazaridan axborot jarayonini ifodalaydi. Boshqaruv mohiyati esa boshqaruv tizimidagi olingan barcha axborotni qayta ishlash, qarorlar qabul qilish hamda boshqariladigan ta’sir ko’rinishida boshqaruv ob’ektlariga natijaviy axborotlarni berishdan iborat.

4.2-rasmda boshqaruv ob’ektiga boshqariladigan ta’sir ko’rsatishni ishlab chiqish ko’rsatilgan.
Qarorlarni amalga oshirish odamlar(ishlash) va mashinalar(mashina harakati) tomonidan bajariladi. Qayd etish lozimki, harakatlar boshqaruvga oid emas. Bu mehnat jarayonini bajarish yoki mashinalar bajaradigan harakatlardir.
Boshqaruvni amalga oshirish jarayonini axborot ma’nosida quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
O_i(t) i_n(t) A i_np i_np i_yk O_i(t+1) (1)
bunda: O_i(t) - i- boshqariluvchi ob’ektning t - vaqtdagi holati;
i_n(t) – i–boshqariluvchi ob’ektning t – vaqtdagi holatini aks ettiruvchi axboroti;
A – i_n(t) axborot asosida i – ob’ekt uchun shakllangan boshqaruv vazifasining hisob-kitob algoritmi;
i_np – i – ob’ektni boshqarishdagi qarorlar qabul qilish uchun kerakli axborotlar (t vaqtidagi boshqaruvchi ta’sir);
O_i(t+1) – boshqaruvchi ta’sir amalga oshirilgandan so’ng (t+1) vaqtdagi i – boshqariluvchi ob’ekt holati.
Keltirilgan formula boshqaruv jarayonini ta’minlovchi axborot tizimi tavsifi, tarkibi va tashkil etish ketma-ketligini belgilab beradi.
Tashqi Ichki