4-mavzu: Nizolarni muqobil hal qilishni rivojlantirish bo'yicha xalqaro amaliyot Reja

4.2. Xalqaro nizolarini hal qilishning muqobil usullari
Dunyo amaliyotida ADRning ko‘pgina turlari mavjud, ulardan quyidagilarni alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin:

• 
  Ekspert xulosasi (expert determination),
  
• 
  Muzokaralar (negotiation),
  
• 
  Vositachi ishtirokida muzokaralar (facilitated negotiation yoki facilitation),
  
• 
  yarashtiruv (conciliation),
  
• 
  mediatsiya (mediation),
  
• 
  hakamlik muhokamasi(arbitration court),
  
• 
  mediatsiya-arbitraj (med-arb),
  
• 
  mustaqil qaror qilish (adjudication),
  
• 
  kichik jarayon (mini-trial),
  
• 
  faktlarni aniqlash (fact finding),
  
• 
  nizolarni komissiyaviy ko‘rib chiqish (disputereviewboards),
  
• 
  xususiysud (privatejudging) yoki «ijara»gasudya(rent-a-judge),
  
• 
  dastlabki mustaqil baholash (earlyneutralevaluation),
  
• 
  ko‘p eshikli sud (multi-doorcourthouse),
  
• 
  nizolarni sudgacha hal qilish majlisi (settlementconference),
  
• 
  soddalashtirilgan hay’at sudi (summary jury trial)vaboshqalar.
  

Keng ma’noda nizolarni muqobil hal qilish deganda sudda ko‘riladigan nizolarning muqobil usullaridan foydalanish tushuniladi.
Nizolarni muqobil hal qilishning afzalliklari sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:

• 
  taraflar da’voni rasmiylashtirish va uni sudga taqdim qilish, da’voni sudda ko‘rish jarayonida ishtirok etish bilan bog‘liq vaqtlari va mablag‘larini tejashlari
  
• 
  taraflarga nizoli holatni nazorat qilish imkoniyati berilishi;
  
• 
  taraflar o‘rtasidagi munosabatga salbiy ta’sir qiluvchi sudlashish jarayonidan qochish;
  
• 
  norasmiylik;
  
• 
  taraflarda qo‘shimcha ravishda odil sudlov doirasida nizoni hal qilish imkoniyati borligi;
  
• 
  taraflar qisqa muddatda buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklashga erishishi;
  
• 
  davlat boji va ishni ko‘rish bilan bog‘liq chiqimlarni oldi olinishi;
  
• 
  shartnomaviy munosabat ishtirokchilari o‘rtasidagi ishonch va hamkorlik mustahkamlanishi va kelajakda hamkorlikni yanada rivojlantirishga sharoit yaratiladi.
  

Yuqoridagi ijobiy xususiyatlari va afzalliklariga qaramay ADRdan foydalanishni cheklaydigan holatlar ham mavjud:

• 
  ADR murakkab huquqiy masalalarni o‘z ichiga olgan nizolar uchun xos emas;
  
• 
  Bir nechta tomonlar bilan tortishuvlarda ADR konsensual xarakterga ega bo‘lganligi sababli samarasiz bo‘lib qolishi mumkin, chunki, tomonlar o‘rtasida kelishuvga erishish qiyin va ular ko‘p bo‘lsa ADR deyarli imkonsiz;
  
• 
  Muqobil vositalardan foydalanish uchun tomonlar hamkorlikka tayyor bo‘lishi kerak. Shuning uchun hamkorlik qilish istagi bo‘lmagan taqdirda ADR va o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilish, nizoni hal etishga erishish mumkin emas;
  
• 
  Nizo tarafi ishtirokchisining sud qaroriga apellyatsiya berish va jamoatchilik e’tiborini u yoki bu muammoga qaratish imkoniyati saqlanib qolmasligi.