4-mavzu. O’rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta’limoti

7	8	9
10
Kimmat bulmasin (pul birligidan)	300	280	260	240	220	210	200	180	170	150
Sotuvchilar	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Arzon bulmasin ^(pu^l birligidan)	100	110	150	170	200	215	250	260

Agar narx, masalan, 250 pul birligi darajasida urnatilsa, unda bozorda 7 ta sotuvchi va 3 tagina xaridor koladi. Taklif talabdan oshib ketadi. Endi sotuvchilar urtasida rakobat kelib chikadi, ular narxni pasaytira boshlaydilar. Narx 215 pul birligidan sal pastga tushishi bilanok, bu erda sotuvchilar bilan xaridorlar soni tenglashadi (oltitaga oltita).

Shunday kilib, bunday bozorda bir otning narxi 210 va 215 pul birligi urtasida urnatiladi. Ana shu narx, faraz kilaylik, 212,5 pul birligi, mazkur bozordagi pul birligiga nisbatan otning me`yorli foydaliligini ifodalab beradi: bu narxdan kamiga xech kim sotmaydi, bu narxdan yukorisiga xech kim olmaydi. Ana shu ijtimoiy me`yorli foydalilikdir.

Marjinalistlar, davlatning iktisodiyotga aralashmaslik koidasi bosh mezon xisoblangan iktisodiy fanda yangi klassik yunalishning boshlanishiga asos soldilar. Yangi klassiklarning tasdiklashicha, bozor mexanizmi xujalik jarayonlarini uzi tartiblashga, ishlab chikarish va iste`mol urtasida muvozanat urnatishga kodir, erkin bozorning uzaro ta`siri asosida shakllanadigan munosabatlarga davlatning aralashuvi esa, muvozanatning buzilishiga, iktisodiy samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun yangi klassik yunalish vakillari xususiy tadbirkorlik va bozor imkoniyatlaridan tula foydalanish uchun kurashdilar. A.Smit an`analarini davom ettirgan xolda, yangi klassiklar universal iktisodiy konuniyatlarni keltirib chikarishga xarakat kildilar. Ular marjinalizm metodologiyasiga suyangan xolda, iktisodiy fanning asosiy bulimlarini uz ichiga oluvchi bir butun nazariy tizim yaratdilar. Xususan, firma daromadlarni taksimlash, bozor muvozanati nazariyalari ancha takomillashtirildi, iste`mol tanlovi, umumiy (barcha bozorlar uchun) muvozanat nazariyalari yaratildi. Usha davrdagi yangi klassiklarning ilmiy karashlari uning atokli vakillaridan biri, Kembrij maktabining raxnamosi Alfred Marshallning (1842-1924) «Ekonomiks principlari» (1890) kitobida ancha tizimlashtirilgan kurinishda ifodalangan. Mazkur asar birinchi katta darslik vazifasini utagan. Unda talab va taklif tugrisidagi koncepciyalar birlashtirilgan va ayrim bozorlarni urganish uchun matematik dastaklar keng kullanilgan. A.Marshall va uning xamfikrlari xizmati tufayli yangi klassik nazariya XX asrning 30 - yillarigacha iktisodiy fanda etakchi urinni egallab keldi.A.Marshall marjinalizm goyalarini mustakil (Jevonsga boglik bulmagan xolda) va uziga xos uslubda rivojlantirdi. Klassik maktab (Smit, Rikardo, Mill) va marjinalizm (Mengerdan Valьrasgacha) yutuklarini birlashtiruvchi nazariy tizim yaratdi.Qiymat (qimmat) va narxning shakllanishi nazariyasi. İktisodiy fikrlar tarixida eng kiyin va murakkab muammolardan biri - kiymat muammosi xisoblanadi. A.Marshallning asari vujudga kelgunga qadar tovar kiymati muammosiga bulgan ikki xil yondashuv mavjud bulgan: kiymat yo ishlab chikarish xarajatlari bilan, yoki tovarning foydaliligi va noyobligi bilan aniklangan. Birinchi yondashuvga muvofik, boylikning usishi yo resurslar (mexnat, kapital va er)ning unumdorligi natijasi yoki ishlab chikarish omillari egalarining kelgusida daromadlarni kupaytirish maksadida bugungi ne`matlardan voz kechishi okibatidir. İkkinchi yondashuvga (me`yorli foydalilik nazariyasi) kura, kiymatning asosida bozor katnashchilari tomonidan buyumning foydaliligiga berilgan sub`ektiv baxo yotadi. Bu borada turli yondashuv vakillari urtasidagi baxslar kupincha abstrakt, bexuda, samarasiz bulgan.Kupchilik mutaxassislarning fikriga kura, A.Marshall bu baxslarga nukta kuydi va zamonaviy mikroiktisodiy taxlil asosini yaratdi (iktisodiy fikrlar tarixi buyicha ba`zi kitoblarda esa, xatto fandagi «marshall inqilobi» tugrisida ham gap yuritiladi). Uning xizmati shundan iboratki, u qiymatning birinchi (asosiy) sababini qidirishni tahlil kilishdan talab va taklifning shakllanish va uzaro ta`sir kursatish qonuniyatlarini urganishni tahlil qilishga utishning zarurligini asoslab berdi. Boshkacha suz bilan aytganda, A.Marshall kiymat nazariyasini baxo nazariyasi (yoki bozor muvozanati nazariyasi)ga turlantirdi. A. Marshall talab va taklif konunini va shunga muvofik baxoni taxlil kilishga aloxida e`tiborni karatdi. U taxlilni talabdan boshladi: «Sotilishi kuzda tutilgan tovar mikdori kancha kup bulsa, unga kuyiladigan baxo shuncha past bulishi kerak, negaki u uz xaridorlarini topa olsin... Baxo pasayganda talab kilinadigan tovarlar mikdori kupayadi, baxo oshganda esa - kamayadi. Bunda baxoning pasayishi bilan talabning oshishi urtasida kat`iy urnatilgan bir xil nisbat bulmaydi».Uz moxiyatiga kura A.Marshall me`yorli foydaliliklar tengligi konuniga asoslangan xolda, foydalilik funkciyasidan talab egri chizigini keltirib chikargan birinchi iktisodchi xisoblanadi. U kuyidagi kurinishda aks ettiriladi: