4-mavzu pdf
Download 123.79 Kb. Pdf ko'rish
|
4-mavzu (1)
|
Xitoy tilida:
ayol + bola = sevmoq quloq+eshik = eshitmoq, bildirmay quloq solmoq qilich + yurak = sabr qilmoq, toqat qilmoq ayol+tom = tinchlik, sukunat, jimlik. 118 Hozirgi zamon tilida ham belgi-ideogrammalardan foydalanamiz. Bular raqamlardir; biz ularni, mazmuni qaysi tilda bayon etilganligidan qat`iy nazar, tekstdan bilib olamiz. Lekin ular har xil o‘qilishi mumkin. Matematikadagi, ximiyaviy formulalardagi belgilar, xalqaro o‘lchov birliklari sistemasi tomonidan qabul etilgan turli shartli belgilar ham ideogrammalar bo‘lib hisoblanadi. Qadimgi mirzalarning tirishqoqligi, ijodkorligiga qaramay, ideografik yozuvda, umuman olganda, jiddiy kamchiliklar bo‘lishi nutqni yozishning yangi printsiplarini izlash zaruratini tug‘dirgan. Ideografiya mavhum tushunchalarni belgilar bilan ifodalasa-da, so‘zlarning grammatik formalarini ko‘rsatib bera olmagan, shu tufayli tushunchalar o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq anglatmagan. Ideografiya sistemasining bartaraf etilishi eng qiyin bo‘lgan kamchiligi - unda belgilarning juda ham ko‘pligidir. Jamiyat taraqqiyotining ayrim bosqichlarida ideografik Yozuvda o‘n minglab belgi bo‘lgan. Shu bilan birga, piktogrammalardan olingan, buyumni yakqol tasvirlaydigan belgilar o‘z «modellari»ga o‘xshamaydigan bo‘lib qolgan. Bunday belgilar bilan yozishni va uni o‘qishni o‘rganish uchun yillar kerak bo‘lgan, hammada ham bunday imkoniyat bo‘lavermagan. Jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ehtiyojlar ixcham, aniq va ideografiyaga qaraganda osonroq yozuv yaratish zaruratini turdirgan. Yozuvni yanada takomillashtirishga turtki bo‘lgan yangi printsip ideografiya bag‘rida vujudga kelgan. Bu - ma`noni yozishdan tovushni yozishga o‘tish yo‘lidir. Eshitilishi (jaranglashi) jihatdan bir-biriga yaqin so‘zlar - omonimlarni umumiy belgi bilan ifodalashda ham fonetik prpitsip qo‘llanilgan. Inson logogrammani aytilgan so‘zning yozuvdagi ifodasi sifatida idrok etishni o‘rgangan. Bo‘g‘inli yozuv harfga olib borayotgan yo‘ldagi navbatdagi qadam bo‘ldi. Bu mutlaqo yangi g‘oya edi, uning yuzaga kelishi yuksak abstrakt (mavhum) tafakkurni talab qilardi. Bu osonlikcha qo‘yiladigan qadam emas. 119 Yaxlit ma`no anglatadigan so‘zni birinchi marta hech qanday ma`noni bildirmaydigan qismlarga bo‘lib yuborish uchun ma`noni go‘yo ahamiyatsiz bir narsa hisoblab, tovush qobig‘ini undan ajrtish kerak edi. Holbuki so‘z ma`noni anglatish, etkazish maqsadidagina mavjuddir. Buning uchun insoniyatga qariyb ikki ming yil kerak bo‘ldi. Agar dastlabki ideografik sistemalar eramizdan oldingi to‘rtinchi-uchinchi ming yilliklarda vujudga kela boshlagan bo‘lsa, bo‘g‘inli szuv sistemasi faqat eramizdan oldingi ikkinchi-birinchi ming yilliklardagina paydo bo‘ldi. Bo‘g‘inlar Qadimgi Misr, Shumer, Ossuriya, Bobil, Qadimgi fors, xitoy va boshqa ideografik yozuv sistemalarida ajralib chiqqan. Odatda bir bo‘g‘inli ideogrammalar - «rebus» usulida bo‘g‘inlarga aylangan. Biroq turli tarixiy sharoitlar taqozosi bilan qadimgi Yozuvlar ba`zan sof bo‘g‘inlarga aylanishga ulgura olmay, muomaladan chiqib ketgan. Boshqa, ancha «yoshroq» Yozuvlar esa, aksincha, qadimgi ideografik sistemaning bslgilar asosidan foydalanib, bo‘g‘inli Yozuvga aylangan (masalan, yapon Yozuvi). Xitoy Yozuvining rivojlanish yo‘li o‘ziga xos bo‘lgan. Bo‘g‘inli yozuv sistemasi o‘rganish va qo‘llanish uchun ideografik yozuvga qaraganda ancha qulay bo‘lgan. Undagi belgilar soni ikki-uch yuzdan oshmagan va bir necha belgidan kam bo‘lmagan, shunga ko‘ra Yozuv ancha ixchamlashgan, tilning fonetik va grammatik tuzilishini aniqroq aks ettirgan. Shunday bo‘lishiga qaramay, til oz bo‘g‘inlardan «yig‘ilgan» holdagina bo‘g‘inli Yozuv o‘zini oqlay olgan. Boshqa hollarda yozuv ixchamligini yo‘qotgan - ko‘p joy egallaydigan bo‘lib qolavergan. Yozuvning bundan keyingi rivojlanishi tovushlar oqimini juda mayda «bo‘lakchalarga» - tovushga qadar bo‘lish yo‘lidan borgan. Insoniyat g‘oyat darajada zo‘r, ulug‘ ish bajargan. Dastlab bizning murakkab va turli-tuman nutqimizni tashkil etgan «bir andazaga tushgan» til elementlari alohida ajralib chiqqupga qadar tovushlar oqimini mayda bo‘lakchalarga, qismlarga 120 bo‘lish, ularni o‘zaro taqqos-lash, ularning farqini va o‘xshashligini aniqlash kerak bo‘lgan, axir. Masalan, sen so‘zidagi birinchi tovushni talaffuz etganda lablarimizni bir oz yozamiz, so‘ng so‘zidagi birinchi tovushni talaffuz etishda lablarimizni salgina oldinga cho‘zamiz va yumaloqlantiramiz, sal so‘zida lablarimizni dumaloqlantirmaymiz, suv so‘zida esa lablarimizni oldinga cho‘zamiz va yumaloqlantiramiz. Biroq turlicha eshitilgan shu tovush yozuvda bir xil harf - s harfi bilan yoziladi. Qad va qat so‘zlari, garchi oxirgi harflari turli tovushdan iborat bo‘lsa ham, bir xilda eshitiladi va hokazo. Qadimgi Misr yozuvida dastlab undosh tovushlar ajratilgan, bupga qadimgi Misr tilida bir tovushdan tuzilgan logogrammalar bo‘lganligi yordam bergan. Birinchi alifboni eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikda finikiyaliklar yaratgan. Bu alifbo yigirma ikki xarfdai iborat bo‘lgan, harflar faqat undosh tovushlarni yoki undosh va unli tovushlardan tuzilgan bo‘g‘inlarni ifodalagan. Chunki finikiyaliklar tili semit tillari gruppasiga mansub bo‘lib, unda undosh tovushlar asosiy rol o‘ynagan. So‘zlarning ildizi undosh tovushlardan tuzilgan. Unli tovushlar esa asosan grammatik bog‘lanishlarni va so‘zning shakli (formasi)ni ifodalagan. SHu sababli finikiyaliklar alifbosi yozuvning bo‘g‘inli va harf-tovushli sistemalari o‘rtasida oraliq masofani egallagan. Fipikiyaliklar alifbosidagi belgilarning shakli sodda bo‘lib, yozish uchun ham, yodlab qolish uchun ham qulaydir. Finikiyaliklar yozuvining kelib chiqishi haqida bir qancha fikr bor. Olimlar misr yozuvi ham, ossuriya-bobil Yozuvi ham, krit-miken yozuvi ham finikiyaliklar yozuviga asos solgan bo‘lishi mumkin, deyishmoqda. Har bir nazariyaning tarafdorlari o‘z dalillarini keltir-moqdalar. Biroq muhimi - finikiyaliklar alifbosi yozuvning uzoq rivojlanish yo‘lidagi qonuniy natija ekanligidir.Finikiyaliklar alifbosidagi harflar yunon va aramey yozuvlaridan o‘zlashtirib olingan. Harfli-tovushli yozuvning sharqiy tarmog‘i va Osiyodagi tarqalgan ba`zi bo‘g‘inli sistemalar aramey alifbosidan kelib chiqqan. Yunon alifbosi g‘arbiy harfli-tovushli Yozuv sistemalarining beshigi bo‘lganki, unli va undosh tovushlarni ishlatish bu sistemalarga ham xos bo‘lgan. 121 Qadimgi Yunonlarning buyuk tarixiy xizmatlari shundan iboratki, ular unli tovushlarni ajratib, bu tovushlar uchun alifboga maxsus belgilar kiritganlar. Yunon alifbosining shu kungacha saqlanib qolgan asosiy ko‘rinishi shu tarzda kasb etilgan. Bu eramizdan oldingi birinchi ming yillikda sodir bo‘lgan. Yangilik nutqdagi tovushlarni aniqroq ifodalash imkonini bergan. Insoniyatning harfli- tovushli yozuvdan - turli voqea, hodisalarni, fikr va hissiyotlarni ifodalash, bildirish uchun xizmat qiladigan shu muxtasar quroldan foydalanayotganiga mana ikki ming yildan ham oshib ketdi. 3. Yozuvning maxsus turlari. Yuqorida keltirilgan yozuvlardan tashqari xozirgi vaqtlarda maxsus yozuvlardan foydalaniladi. Bularga Stenografiya va transkripsiya kiradi. Stenografiya – Bu so‗z ikkita grek so‗zidan tuzilgan stenos tor grapho yozaman degan ma‘noni anglatadi. Stenografiya maxsus tayyorgarlikni talab qiladigan va mutahasislar tomonidan ishlatiladigan yozuvdir. Uning yordamida og‘zaki va yozma nutqni tez va to‘liq qog‘ozga tushurish mumkin. Uni harfli yozuvning boshqa bir turi desak ham bo‘ladi. Stenografik yozuvning o‘z orfografik prinsplari mavjud. Bu prinsplar stenografik belgilarni to‘g‘ri, bir xil ma‘noda ishlatilishlarini ta‘minlaydi. yozuvning bu turi og‘zaki nutqni yozib olishni bir necha martaga qisqartirishi mumkin. Shu-ning uchun u yig‘in va majlislarning protokollarini yozib olishda keng qo‘llaniladi. Transkriptsiya so‘zi lotin tilidagi transcription degan so‘z asosida kelib chiqqan. Bu so‘zning ma‘nosi ko‘chirib yozishdir. Bu stenografiya singari maxsus va sun‘iy yozuv bo‘lib, nutqdagi so‘zlarning talaffuzini aniq ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Uning ishlatilish doirasi juda tor. Agar orfografiya xamma uchun umumiy va birdan-bir yozuv deb hisoblansa, transkriptiya maxsus ehtiyojlar uchun ishlatiladi. 122 Ishlatilish maqsadiga kura, transkription yozuv fonetik, fonematik, amaliy transkriptsiyaga ajratiladi. Fonetik transkriptsiya. Fonetik transkriptsiya talaffuzni aniq ifodalashga xizmat qiladi. Transkriptsiyaniig bu turi xorijiy tillar lug‘atida keng qo‘llaniladi. Orfografiyasi tarixiy va an‘anaviy prinsplarga asoslangan tillarni talaffuzini aks ettirishda maxsus fonetik transkriptsiyaning roli ayniqsa kattadir. Transliteratsiya odatda so‘zlarni tarjima qilish kerak bo‘lganda yoki tarjima qilishga extiyoj bo‘lmaganda ishlatiladi.Ko‘pincha atoqli otlar terminlar shu yo‘l bilan ifodalanadi. Masalan: ingliz tilidagi astranaut [astre‘na:t] deb talaffuz qilinsa ham, biz uni rus va o‘zbek tillarida astranavt deb yozamiz . Download 123.79 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|