4-Mavzu: Qadimgi Misr Mavzuni o‘rganishdan maqsad

Misrda Efiopiya hukmronligi. Mil.avv. VIII-VII asrlarda yuqori Misr 
janubida Efiopiya (Kush) davlati ravnaq topadi. Misrning kuchsizlanganidan 
foydalanib Efiopiya podsholari Misr ustiga bostirib kiradi. Efiopiya podshosi 
Pianxi va uning vorisi Shabakalar davrida (Mil.avv. 740-720) Misr Efiop 
qo'shinlari tomonidan bosib olinadi. Mil.avv. 715-yilda bo'lib o'tgan jangda Misr 
qo'shinlari tormor qilinib. fir’avn Bakxoris asir olinadi va tiriklayin o'tga tashlab 
kuydiriladi. Misr bosib olingach. Efiopiya va Misr bitta davlat qilib birlashtiriladi. 
Shu tariqa Misrda Efiopiya sulolasi hukmronlik qiladi. Bu Misr tarixidagi 25-
sulola edi. Efiopiya sulolasi Misrni Mil.avv. 715-yildan 664-yilgacha boshqaradi. 
Shabaka davrida mamlakatda tinchlik o'matilib, xo'jalik va madaniyat ancha rivoj 
topadi. 
Misrda Ossuriya podsholigining hukmronligi. Mil.avv. VII asrning birinchi 
yarmida Ossuriya davlati qaytadan kuchayadi. Asarxadon va Ashshurbanipal 
podsholik qilgan davrda Ossuriya qo'shinlari Misrga uch marta bostirib kirgan. 
Ular aholini qirg'in qilib, Misr boyliklarini talab, aholining bir qismini qul qilib 
haydab ketgan. Asarxadon Mil.avv. 6 74-671-yillardagi jangda Efiopiya-Misr 
podshosi Taxarkani yengib, o'zini Efiopiya-Misr podshosi deb e’lon qilgan. Ossur 
podsholarining Misrdagi hukmronligi Mil.avv. 671-yildan 655-yilgacha davom 
etgan. Shu davr ichida Misrda Ossurlarga qarshi Taxarka rahbarligida ikki marta 
qo'zg'olon ko'tarilgan, 663-yilda esa ossur qo'shinlari bilan Taxarkaning vorisi 
Tanutamon qo'shinlari o'rtasida qattiq jang bo'lib. jangda ossurlar g'alaba qozonadi. 
Shu jangdan so'ng 25-efiopiya sulolasi tugati ladi, mamlakat 20 ta nomga bo'linib 
ketadi. Nilning quyilishidagi Sais nom davlati ossurlardan biroz imtiyoz olib, 
o'zlarini mustaqil sezardilar. Sais hukmdorlari Misr taxtini egallash uchun harakat 
boshlaydilar. 
Sais quyi Nil tarmog'ining g'arbiy qismidajoylashgan shahar bo'lib, atrofi 
botqoqliklar bilan qurshalgan edi. Asli Kichik Osiyolik Sais hukmdorlaridan 
Psammetix I Lidiya, Yunoniston va Bobil bilan ittifoq tuzib mamlakatdan 
efiopiyaliklarni va ossuriyaliklarni surib chiqargan. Shundan so'ng janubiy Misrda 
ham o 'z hokimiyatini mustahkamlab, Mil.avv. 655-yilda mamlakatni birlashtirish 
nihoyasiga yetkazilgan. U 26-sulolaga asos solib, bu sulola Mil.avv. 664-yildan 

---

525-yilgacha Misrda hukmronlik qilgan. Psammetix 1 mamlakat obodonchiligi va 
xo'jaligini rivojlantirish ishiga homiylik qilgan. 
Psammetix I ning o 'g 'li va taxt vorisi Nexo II (Mil.avv. 610-595) Misrni 
kuchli davlatga aylantirish uchun harakat qilgan. U Falastin va Suriya janubida 
Misr ta'sirini qayta tiklamoqchi bo'lib, Frot daryosigacha borgan. Ammo Frot 
daryosi sohiliga chiqqan. Nexo II qo'shinlari bobilliklarning qarshiligiga duch 
kelgan. Karxemish yonidagi jangda uning qo'shinlari bobilliklardan yengiladi. 
Nexo II davrida Misrda obodonchilik va xo'jalikni rivojlantirishga katta e’tibor 
berilgan. Xuddi shu davrda Qizil dengiz bilan O'rtayer dengizini birlashtiradigan 
84 km uzunlikdagi kanal qazilgan. Kanal qurilishida asirlar, qullar va oddiy aholi 
ishlagan. Qurilish vaqtida 120 mingdan ortiq odam og'ir mehnat natijasida o'lib 
ketgan. Nexo II buyrug'i bilan Finikiya dengizchilari Mil.avv. 600-597-yillarda 
Afrika atrofini aylanib chiqqanlar. Mil.avv. 569-yiIi mamlakatda g'alayonlar 
boshlangach Misr taxtini sarkarda!ardan bo'lgan Yaxmos II egallagan. U Mil.avv. 
570—525-yi 11 arda Misrda podsholik qilgan. U Misr davlatini mustalikamlash 
uchun ko'p harakat qilgan. Lekin, Yaxmos II Eroniylar Misrga bostirib 
kirishlaridan biroz oldinroq vafot etgan. 
Mil.avv. 525-yili Eron qo'shinlari Pelusiya yonida bo'lgan jangda Misr 
qo'shinlarini tor-mor etadi. Eron shohi Misrni istilo qilgan va 
o'ziga tobe qilib olgan. Shu vaqtdan boshlab Kamibiz 27- sulolaga asos solib o'zini 
ham Eron podshosi, ham Misr fir’avni deb e ’lon qiladi. Ammo 28, 29 va 30- 
sulola vakillari misrliklardan bo`lgan. 
Mil.avv. 332-yili Misr Makedoniyalik Aleksandr davlati tarkibiga kirib, 
uning vafotidan keyin bu yerda Ptolemeylar davlati qaror topgan. Keyinchalik esa 
Misr Rim saltanati tarkibiga qo'shib olingan. 395-yildan Misr Vizantiya ta'siriga 
tushib qolgan. Shu bilan Qadimgi Misr tarixi barham topib, tarix sahnasidan 
butunlay ketgan. Ma’lumki, O ita Osiyo massagetlari bilan olib borilgan jangda 
Eron qo'shinlari tor-mor etilib, shoh Kayxusrav II janglarning birida fojiali tarzda 
halok b oigan. Gerodot keltirgan afsonaga ko'ra massagetlar malikasi To'maris 
Kayxusravni yengib. urush maydonidan uning jasadini topib kelishni buyurgan va 
uning kallasini kishi qoni to'ldirilgan meshga tiqavotib “sen qon talab eding, seni 
qonga to'yg'izmoqchi edim”, - degan ekan. Kayxusrav vafotidan so'ng uning 
o'g'illari o'rtasida toju-taxt uchun kurash boshlanadi. Kambiz Eron davlatining to'la 
huquqli podshosi bo'lib oladi. 
Bu kurashda u o 'z ukasini qatl ettiradi. Kambiz taxtda mustahkam o'mashib 
olgach, joylardagi qo'zg'olonlarni shafqatsizlik bilan bostiradi. U otasi 
Kayxusravning istilochilik siyosatini davom ettirish maqsadida Misr ustiga qo'shin 
tortib borishga tayyorgarlik ko'radi. Mazkur davrda Misr Eron shohlari uchun 
xavfli raqib hisoblanar edi. So'nggi podsholikka mansub Amazis-Yaxmos II 
yunonlar bilan aloqa bogiab, o 'z qo'shiniga yunonlardan yollanma askarlarni jalb 
etadi. U Misrning iqtisodiy, siyosiy va harbiy qudratini mustahkamlamoqchi 
bo'lgan. O'zining ulkan qo'shini va ittifoqchilari- finikiyaliklar, kiprliklar, 
samosliklaming kuchli harbiy dengiz flotiga suyanib. Kambiz II Mil.avv. 526-yilda 
Misrga qarshi harbiy yurish boshlagan. Misrga qarshi yurishda lidiyaliklar ham 

---

ishtirok etgan. Kambiz shimoliy arab qabilalari sardorlari bilan ittifoq tuzib. 
Mil.avv. 526-yili Eron qo'shinlari Misr chegaralariga 
yaqinlashib kelayotgan paytda zamonasining mashhur arbobi Amasis-Yaxmos II 
ittifoqchisi hisoblangan yunonlarning yollangan qo'shinlaridan ustalik bilan 
fovdalandi. Uning vafotidan so'ng o 'g 'li Psammetix taxtga o'tirdi. 
Psammetix o 'z mamlakatini dushmanlar hujumidan va o ‘z davlatining 
mustaqilligini saqlab qolishning uddasidan chiqa olmagan. Kambiz qo'shinlari 
Mil.avv. 525-yilda chegaraga yaqin bo'lgan Pelusiya yaqinida Misr qo'shinlari 
bilan to'qnashib. misr va yunon yollanma qo'shinlarini tor-mor etgan. Shuningdek, 
Memfis shahri uchun bo'lgan jangda ham eroniylarning qo'li baland kelib, ular 
Misrni o'zlariga bo'ysundirganlar. Misr qo'shinlarining yengilishiga asosiy sabab 
Fanes boshliq yunon yollangan qo'shinlari va nom qo'shinlari sarkardalarining 
xoinligi bo'lgan. 
Shuningdek, Misrga qo'shni bo'lgan liviyaliklar eronliklarga o'z ixtiyorlari 
bilan taslim bo'lishgan. Shimoliy Afrikadagi kirenalik va barqaliklar ham 
eroniylarga so'zsiz taslim bo'lib, Kambizga xiroj to'lagan hamda sovg'a-salomlar 
yuborib turgan. Shu davrda Misrda g'alayonlar boshlanib, unga qarshi eronliklar 
qattiq jazo choralarini qo'llaydilar. Jumladan 26-sulolaga mansub so'nggi Misr 
fir’avni Psammetix, Gerodot ta ’biri bilan aytganda “misrliklami qo'zg'olonga 
chaqirishda” ayblanib o'ldirilgan. 
Kambiz II qo'shinlari Misrni istilo qilish bilan cheklanib qolmay,Misrga 
chegaradosh mamlakatlarga kirib borgan. U Karfagenni, vohalarni va uzoq 
Efiopiyani ham istilo qilishga urinib ko'rgan. Kambiz Nubiya va Efiopiya istilosiga 
yaxshi tayyorgarlik ko'rmagan edi. Qo'shinda ocharchilik boshlanib, askarlar 
orasida odamxo'rlik kelib chiqqan. Ammo Kambiz qo'shinlari Efiopiya va 
Karfagenni bosib olishga muvaffaq bo'la olmagan. Kambizning vohalarga 
yuborgan qo'shinlari vohaning jazirama qum-cho'llarida halok bo'lganlar. Finikiya 
floti karfagenlik o 'z qabiladoshlariga qarshi chiqishdan bosh tortgan. 
Kambiz o'zini eroniylardan bo'lgan XXVII sulolaning asoschisi deb 
hisoblab, Misr fir’avni va Eron shohi deb e’lon qilgan. Ammo Kambiz Mil.avv. 
522-vili Eronga qaytayotgan vaqtda sirli tarzda o'ldirilgan. Uning o'rniga taxtga 
ahamoniylardan bo'lgan Doro I o'tirgan (Mil.avv. 522-486). Doro I davrida Misr 
Eron davlati tarkibida bo'lgan. Ammo eroniylarning Misrdagi hukmronligi asta-
sekin zaifiashib borgan. Eron shohlari va amaldorlari Misrda zo'ravonliklami 
kuchaytirib, soliqlarni oshirganlar. Bunga qarshi Misrda qo'zg'olonlar b o iib . ular 
eroniy askarlar tomonidan shafqatsizlik bilan bostirilgan. Bunga javoban Mil.avv. 
460-yilda G'arbiy deltada Inar boshchiligida eroniylarga qarshi qo‘zg'olon 
boshlangan. Qo'zg'olonda yunon dengiz floti qo'shinlari ham qatnashgan. Ammo 
bu qo'zg'olon Mil.avv. 454-yilda shafqatsizlarcha bostirilgan. Mil.avv. V asr 
oxirlarida Eronda toju-taxt uchun ichki kurash qizg'in tus oladi. Bu vaziyatda Sais 
hukmdori Amirtey qo'zg'olonga rahbarlik qiladi. Amirtey qo'shinlari Eron 
qo'shiniarini yengib, hokimiyatni o 'z qo'liga oladi. U Misrda mahalliy 
hukmdorlarning 28-sulolasini boshlab beradi hamda mamlakatni Mil.avv. 404-398-
yillarda idora qiladi. 

---

Amirteydan so'ng markaziy deltadagi Mendes shahridan chiqqan kishilar 
hokimiyatni egallaydilar. Ular Misrda 29-sulolani boshlab berib, Mil.avv. 398-380-
yillarda mamlakatni boshqargan. Bu sulolaga mansub hukmdorlar tez-tez almashib 
turgan. Sulolaning so'nggi vakili Akaris mamlakatni 13 yil (Mil.avv. 393-380-
yillarda) boshqaradi. Akaris vafotidan so'ng ichki to'ntarish natijasida 
30-sulolaga asos solgan hukmdorlar hokimiyat tepasiga keladi. Ular Mendes 
shahriga qo'shni bo'lgan Sevennitadan chiqqan edilar. Mazkur sulola vakili 
serg'ayrat Nektanib I (Mil.avv. 380—363-villar) mamlakatni boshqaradi. Uning 
davrida misrliklar eroniylarga qarshi kurash olib boradi. Nektanib I dan so'ng 
Misrda Taxos (Mil.avv. 3 63-361-yillarda) hukmronlik qiladi. Taxosdan so'ng 
taxtga Taxosning jiyani Nektanib II (Mil.avv. 361-343) o'tirib mamlakatni 
boshqaradi. Taxos va Nektanib II davrida (Mil.avv. 361—343-yillarda) 
misrliklarning eronliklarga qarshi kurashi davom etadi. 
Mil.avv. 337-335-yillarda Memfis hukmdori Xabbash ikki yil davomida 
eroniylar bilan kurashni davom ettiradi. Ammo Eron podshosi Doro III qo'shinlari 
Xabbash qo'shiniarini yengib. Misrni qaytadan ahamoniylar saltanatiga qo'shib 
oladi. Biroq Doro III ham Misrni uzoq vaqt Ahamoniylar Eronni tarkibida saqlay 
olmadi. 
Mil.avv. 332-yilda Makedoniyalik Aleksandar qo'shinlari Misrga bostirib 
kirib, uni jangsiz egallaydi. Misrliklar Makedoniyalik Aleksandrni hurmat-ehtirom 
bilan kutib oladi va unga fir'avn unvonini beradilar. Uni Amonning o'g 'li deb e'lon 
qilishadi. 
Shu bilan mahalliy sulolalar davri tugab, Misr Makedoniyalik Aleksandr 
saltanati tarkibiga qo’shib olinadi. Uning vafotidan so'ng Misrda Ptolemeylar davri 
boshlanadi. Bu davr Misrda “ellinizm davri’’ deb ham ataladi. Ptolemeylardan 
so'ng esa Misr Rim saltanati tarkibiga qo'shib olinadi. Shu bilan Misr xalqlari 
tarixining qadimgi davri o 'z nihoyasiga yetdi.