4-Mavzu: Qadimgi Misr Mavzuni o‘rganishdan maqsad

«Homon» va qadimgi Misr yodgorliklari. Qur’on Muso Payg‘ambar 
(a.s.)ning hayotini juda aniq qilib yoritadi. Qur’on Fir’avn va uning Isroil 
farzandlariga bo‘lgan munosabatini so‘zlab berish bilan bir qatorda, Qadimgi Misr 
haqida juda boy ma’lumotlarni oshkor qiladi. Bu tarixiy ma’lumotlarning 
ahamiyati yaqindagina dunyoning bilimdon kishilari e’tiboriga tushdi. Agar bu 
ma’lumotlar ustida bir oz mulohaza yuritilsa, shu kunlarda kashf qilinayotgan 
barcha muhim ilmiy, tarixiy va arxeologik topilmalar bilan bevosita aloqador 
bo‘lganligi bois, Qur’on va undagi ma’lumotlar hamma narsani bilguvchi zot Dono 
va Qodir Alloh tomonidan vahiy qilinganligini tezda fahmlash mumkin. 
Bu donolikka Fir’avn bilan bir qatorda ismi Qur’onda qayd etilgan shaxs – 
Homonga Qur’onda e’tibor berilganligini misol qilish mumkin. Uning ismi 
Qur’onning olti joyida tilga olingan bo‘lib, u Fir’avnning eng yaqin tarafdorlaridan 
biri bo‘lgan-ligini bizga ma’lum qiladi. 
Ajablanarli tomoni shundaki, Tavrotning Muso Payg‘ambar (a.s.) hayotiga 
aloqador bo‘lgan bo‘limlarida Homon degan ism umuman qayd etilmagan. Biroq 
Tavrotning oxirgi qismlarida Homon Muso Payg‘ambar (a.s.)dan taxminan 1100 
yil so‘ng isroilliklarga ko‘p shafqatsizliklar keltirgan Bobil qirolining yordamchisi 
sifatida tilga olinadi. Qur’on esa yaqinda ochilgan arxeologik kashfiyotlar bilan 
hamohang ravishda, Muso Payg‘ambar (a.s.)ning hayoti bilan bog‘liq «Homon» 
degan so‘zni o‘z ichiga olgan. 
Misrcha ieroglif yozuvini o‘qiy olish imkoniyati bundan taxminan 200 yil 
avval kashf qilingandan va Homon degan ism qadimgi yozuvlarda topilgandan 
so‘ng ayrim musulmon bo‘lmagan shaxslar tomonidan Islom kitobiga qarab 
otilgan tanqidiy fikrlar o‘z-o‘zidan g‘oyib bo‘ldi. XX asrgacha Qadimgi Misr 
yozuvlari va shartli belgilariga tushunib bo‘lmas edi. Qadimgi Misr tili so‘zlar 
emas, balki shartli belgilar, ierogliflardan tashkil topgan. Xuddi zamonaviy so‘zlar 
kabi muhim voqealarni hikoya qiluvchi va qayd etuvchi bu rasmlar qoya va 
toshlarga o‘yib solingan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi asrlar osha hanuz mavjud 
bo‘lib kelmoqda. II va III asrlarda nasroniylik va boshqa madaniy ta’sirlar 
natijasida Misr bugungi kunda o‘lik deb hisoblanadigan ieroglif yozuvi bilan bir 
qatorda, o‘zining qadimiy mafkuralaridan umrbod voz kechdi. Ierogliflardan 
foydalanib yozilgan eng oxirgi namuna 394- yilga borib taqaladigan yozuvdir. 
Rasmlar va shartli belgilar unutilgan edi va ularni o‘qib tushunadigan biror kishi 
qolmagan edi. Tabiiyki, bu tarixiy va arxeologik dalillarni o‘rganish imko-niyatini 
cheklar edi. Bu holat bundan II asr burungi davrgacha davom etib keldi. 
1799 yilda, «Rosetta Stone» deb ataladigan yozuvli doska kashf qilinishi bilan 
Qadimgi Misr ierogliflarining siri oshkor bo‘ldi. Bu ajoyib topilma miloddan 
avvalgi 196 - yilga borib taqalar edi. Bu yozuvning ahamiyatli tomoni shunda 
ediki, u uchta turli ierogliflar, avomga xos (Qadimgi Misr ieratik yozuvining 
soddalashtirilgan shakli) va yunon yozuv turlarida yozilgan edi. Grek yozuvi 

---

yordamida Qadimgi Misr yozuvlari biz tushunadigan tilga o‘girildi. Bu yozuvlar 
Jan-Fransua Shampollion ismli fransuz arxeologi tomonidan tarjima qilindi. Shu 
tariqa unutilgan til va voqealarga aniqlik kiritildi va Qadimgi Misrning 
sivilizatsiyasi, dini va ijtimoiy hayoti to‘g‘risidagi juda ko‘p ma’lumotlar insoniyat 
uchun foydalanish mumkin bo‘lgan holatga keltirildi. Bu esa, o‘z navbatida, 
insoniyat tarixidagi muhim bir era haqidagi bilimga keng yo‘l ochib berdi. 
Ierogliflarni tushunarli tilga o‘girish orqali juda muhim bir ma’lumot oshkor 
bo‘ldi: Homon degan ism haqiqatdan Misr yozuvlarida qayd etilgan edi. Bu ism 
Venadagi Hof muzeyida saqlanayotgan yodgorlikda ham mavjud bo‘lib, Homon va 
Fir’avn o‘rtasidagi yaqin aloqani nazarda tutar edi. 
Barcha yozuvlar to‘plamiga asoslanib tayyorlangan People in The New 
Kingdom (Yangi Qirolliqdagi odamlar) lug‘atida Homon «tosh qazuvchi 
ishchilarning boshlig‘i» deb tilga olinadi. 
Natijada juda muhim haqiqatga aniqlik kiritildi: Homon Muso Payg‘ambar 
(a.s.) davrida Misrda yashagan shaxs bo‘lib chiqdi. U Fir’avnning yaqin kishisi 
bo‘lib, xuddi Qur’onda ta’kidlangani kabi, qurilish ishlarida ishtirok etgan edi. 
Fir’avn: «Ey, odamlar! Men sizlar uchun o‘zimdan boshqa (biror) ilohni 
bilmasman. Bas, ey, Homon! Loyni pishirib, (g‘isht quyib) men uchun bir baland 
burj (minora) bino qil! Shoyadki, men (uning ustiga chiqib) Musoning ilohini 
qo‘rsam. Men uni yolg‘onchilardan deb o‘ylamoqdaman», - dedi. («Qasas» surasi, 
38-oyat) 
Fir’avnning Homonga minora qurishni amr etishining Qur’on oyatida 
tasvirlanishi bu arxeologik topilma bilan to‘liq mos keladi. Mana shu ajoyib 
kashfiyot natijasida Qur’onga muholif bo‘lganlarning bema’ni da’volari yanglish 
va fikran ahamiyatsiz ekanligi isbotlandi. 
Qur’on mo‘jizakorona, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) davrida ma’lum bo‘lmagan 
yoki tushunilmagan tarixiy ma’lumotlarni bizga yetkazdi. Ierogliflarni 1700 
yilning oxirlarigacha tushunishning imkoni bo‘lmadi, shuning uchun Misr 
manbalaridan ma’lumotlarni aniqlab bo‘lmas edi. Homon degan ismning qadimiy 
yozuvlarda topilishi Allohning so‘zi ishonchli ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi
2
. 
Homon degan ism Misr ierogliflari XIX asrda tushunarli tilga 
o‘girilmaguncha noma’lum bo‘lib keldi. Ierogliflar tushunarli tilga o‘girilganda 
Homon Fir’avnning yaqin yordamchisi va «tosh qazuvchilarning boshlig‘i» 
bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi. (Quyida Qadimgi Misr quruvchi ishchilarining tasviri 
tushirilgan.) Bu yerda ahamiyatga molik ma’lumot shundaki, Homon Fir’avnning 
amriga binoan qurilish ishlarini yuritgan shaxs sifatida Qur’onda qayd etilgan. Bu 
o‘sha paytda biror kishining bilishi mumkin bo‘lmagan ma’lumot Qur’onda 
berilgan, degan ma’noni hamda uning diqqatga sazovor ekanligini anglatadi.