4-mavzu. Statistik jadvallar va grafiklar reja

---

4-MAVZU. STATISTIK JADVALLAR VA GRAFIKLAR 
Reja: 
4.1. Statistik jadvallarning mohiyati va ahamiyati. 
4.2. Statistik jadvallarning turlari. 
4.3. Statistik jadvallarni tuzish qoidalari. 
4.4. Statistik jadvallarni о‘qish va tahlil qilish. 
4.5. Statistik kо‘rsatkichlarni grafiklarda tasvirlashning ahamiyati. 
4.6.Statistik jadvallar va grafiklardan amaliyotda foydalanish. 
4.7.Statistik ma’lumotlarni tahlil qilishda statistik jadvallar va statistik 
grafiklardan kompleks foydalanish va uning ahamiyati. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: Statistik kо‘rsatkichla, jadval va grafiklar, jadval skeleti, 
jadval egasi va kesimi, jadval maketi, jadval sarlavhasi, diagrammalar; statistik 
kartalar, kartogrammalar va kartodiagrammalar. 
Statistik ma’lumotlarni shunday taqdim etish kerakki, ulardan foydalanish 
qulay bо‘lsin, ularni о‘qish va tushunish oson bо‘lsin. Ularni taqdim etishning eng 
kamida 3 ta usuli mavjud: matnda sо‘z bilan bayon etish, jadval zuhurida va 
grafiklar orqali tasvirlash. 
Ma’lumotlarni sо‘z bilan matnda bayon etish kо‘rinishda yaxshi yо‘lga 
о‘xshab tuyulsa ham, ammo subyektning mahoratiga, ma’lumotlarni talqin 
qilishdagi о‘ziga xoslikka bog‘liq. Bundan tashqari, bu holda ularni har taraflama 
tushunish, bog‘lanishlarini payqash birmuncha og‘irlashadi.
Statistik axborotlarni jadvalda ifodalash sо‘z bilan bayon etishga qaraganda 
о‘rganilayotgan voqealarni ravshan va jozibali qilib tasvirlaydi. 
Statistikadagi jadvallar logarifmlik, karra va boshqa jadvallardan tubdan 
farq qiladi. Ular ijtimoiy - iqtisodiy hayotimiz, turmushimizning turli 
tomonlarini ta’riflovchi kо‘rsatkichlarni yaqqol va ixcham shaklda, о‘zaro 
bog‘lanishda ifodalab, umumiy va о‘ziga xos xususiyatlarini oydinlashtiradi. 
Jadvallar yotiq va tik tо‘g‘ri chiziqlar kesilmalaridan tuzilgan 
geometrik shakl bо‘lib, qator va ustunlardan tarkib topadi. Ularda о‘rganilayotgan 
obyektlar va ularning kо‘rsatkichlari joylashtiriladi. Har bir qator va ustun о‘z 
nomiga, jadval esa umumiy sarlavhalarga ega bо‘lib, bular jadvalning asosiy 
unsurlari hisoblanadi.
Agarda jadval qatorlari va ustunlari о‘z nomlariga hamda umumiy 
sarlavhaga ega bо‘lib, sonlar bilan tо‘ldirilmagan bо‘lsa, u jadval maketi deb 
ataladi. Har bir jadval qisqa, aniq va tushunarli, shu bilan birga ma’lumotlar 
ma’nosini oydinlashtiradigan sarlavhaga ega bо‘lishi kerak. 

---

Umumiy sarlavhada jadvalda joylashgan sonlarning asosiy ma’nosi 
ifodalangan bо‘lishi va shuningdek, qaysi hudud, qaysi davrga nisbatan olinganligi 
kо‘rsatilgan bо‘lishi, shuningdek, о‘lchov birligi ham berilgan bо‘lishi lozim. 
Statistik jadval chuqur ma’noga ega bо‘lib, ijtimoiy voqea va hodisalarni 
ifodalashi bо‘yicha uni о‘ziga xos mantiqiy gapga о‘xshatish mumkin. Shuning 
uchun har bir statistik jadvalning egasi va kesimi mavjuddir. Har xil kо‘rsatkichlar 
orqali ta’riflanayotgan statistik tо‘plam jadvalning egasi, kо‘rsatkichlar esa 
jadvalning kesimi hisoblanadi. Jadvalning egasi, odatda, jadvalning chap qismida, 
kesimi esa о‘ng tomonida bо‘ladi. Lekin ular aksincha joylanishi ham mumkin 
(jadval 4.1 ga qaralsin). 
Iqtisodiy izlanishlarda statistik jadvallarning har xil turlari qо‘llaniladi. 
Eganing tuzilishiga qarab statistik jadvallar uch turga bо‘linadi: oddiy, gruppaviy 
va kombinatsion. 
Oddiy jadval deb о‘rganilayotgan obyektlar va ularning kо‘rsatkichlari 
birma-bir rо‘yhat kо‘rinishida yozilgan jadvalga aytiladi. 
Oddiy statistik jadvalning egasida statistik kuzatishga jalb qilingan 
obyektlarning nomlari yoki ma’lumotlar tegishli davrlar yozilgan bо‘ladi.
Jadvalning ega qismida о‘rganilayotgan obyektning muhim bir belgisi 
bо‘yicha gruppalash amalga oshirilgan bо‘lsa, bunday jadval gruppaviy jadval 
deyiladi (5.5 jadvalga qaralsin). 
Gruppaviy jadval deganda о‘rganilayotgan obyektlarni bir belgi asosida 
guruhlash natijalarini ifodalaydigan jadval nazarda tutiladi. 
Ayrim paytlarda voqea va hodisalarni bir belgisi bо‘yicha guruhlaganda 
ularni tо‘liq о‘rganishning iloji bо‘lmaydi. Bunday paytda voqea va hodisalar ikki 
va undan ortiq belgisi asosida guruhlarga ajratilib о‘rganiladi. Buning uchun, avval 
о‘rganilayotgan hodisa tо‘plami bir belgisi bо‘yicha, keyin har qaysi guruh boshqa 
belgi bо‘yicha ichik guruhchalarga ajratiladi. Bunday guruhlash natijalari asosida 
kombinatsion jadvalar tuziladi. Ular oddiy jadvallarga qaraganda voqea va 
hodisalarning о‘zaro aloqasi va bog‘lanishlarini chuqurroq va tо‘la yoritishga 
yordam beradi.