4-mavzu: tog‘ jinslarining fizik-mexanik xossalari

4.5. Tog‘ jinslarining mexanik xossalari 
Yer qobig‘ini tashkil qilgan tog‘ jinslari minerallarning va kristallarning agregat (birikma) laridan 
tuzilgan. 

---

8 
Tog‘ jinslari bir xil minerallardan iborat bо‘lganda monomino har xil minerallardan paydo 
bо‘lganda polimineral tog‘ jinslari deb ataladi. Tuzlar, gips, angidrit, ohaktosh, dolomit va h.k. monomino 
tog‘ jinslari magmadan paydo bо‘lgan: qumtoshlar, gillar polimineral jinslari hisoblanadi. Tog‘ jinslari 
kelib chiqishiga muvofiq magmatik, chо‘kma va metomorfik guruhlarga bо‘linadi. Magmatik tog‘ jinslari 
yer qobig‘i yoki ustiga chiqib qolgan magmaning sovishi va qotishidan paydo bо‘ladi. Yuqori 
temperatura va bosim ta’sirida tog‘ jinslarining kimyoviy tarkiblarini о‘zgarishi natijasida metomorfik 
tog‘ jinslari yuzaga keladi. Chо‘kma tog‘ jinslari yer yuzasida avval hosil bо‘lgan magma tog‘ 
jinslarining suv, shamol, harorrat ta’siridan yemirilib, parchalanib, ma’lum joylarda tо‘planishidan hosil 
bо‘ladi.
Neft va gaz konlarining geologik tuzilishi asosan chо‘kma jinslaridan iborat. Oraliq moddalar va 
jonli tanalardan ham chо‘kma jinslar paydo bо‘ladi. Chо‘kma tog‘ jinslari kristallik va maydalangan 
turlarga ajratilgan. Kristallik tog‘ jinslari tog‘ jinslarining 25% ini tashkil etadi. Qolganlari esa 
maydalangan tog‘ jinslaridan iborat.
Kimyoviy birikma natijasida hosil bо‘lgan mineral va agregatlar ham chо‘kma tog‘ jinslari 
hisoblanadi va ular xemogen tog‘ jinslari deb ataladi.
Kristallik chо‘kma tog‘ jinslari suv tarkibidagi kimyoviy moddalarning reaksiyasi natijasida 
yuzaga kelgan minerallarning birikmasi (agregati) dan tashkil topgan (bular tuzlar, ohaktosh, dolomit, 
mergel, gips, angidrit, kremniy). 
Tog‘ jinslarining yemirilishidan chaqiq tog‘ jinslari yuzaga keladi. Ular о‘lchami bо‘yicha tо‘rtga 
bо‘linadi: dag‘al chaqiqli (2 mm dan katta); qumtoshli (0,1 dan 2 mm gacha); mayda qumli (0,01 dan 0,1 
mm gacha) va gilli (0,01 mm dan kichik). Neft-gaz quduqlarining geologik kesimining kо‘p qismini 
chaqiq tog‘ jinslari tashkil etadi.
Gilli tog‘ jinslari suvli muhitda mujassamlanadi. Gilning tarkibidagi suv miqdori uning 
xossalariga ta’sir qiladi. Gil tarkibida suv kо‘p bо‘lsa, u yumshoqlanadi; aksincha, suv kam bо‘lsa, gaz 
qattiqlashadi va toshga (argillitga) aylanadi.