4-mavzu: tog‘ jinslarining fizik-mexanik xossalari

4.6. Tog‘ jinslarining zichligi 
Tog‘ jinslarining muhim xossalaridan biri – uning zichligi, ya’ni bir hajmdagi namunaning 
og‘irligi (massasi):
V
m
gp


(4.9) 
m – namunaning og‘irligi; V – namunaning hajmi. Chо‘kma tog‘ jinslarining zichligi 
gp

=2,1-
3,2 g/sm
3
.
Chо‘kma tog‘ jinslarining zichligi magmatik tog‘ jinslarining zichligidan past bо‘ladi va 
ularning namligiga, g‘ovakligiga va mineral tarkibiga bog‘liq. Chuqurda yotgan tog‘ jinslarining zichligi 
yer yuziga yaqin yotgan tog‘ jinslarini zichligidan yuqori bо‘ladi, chunki unga tog‘ bosimi ta’sir etadi va 
g‘ovakligini ancha kamaytirib yuboradi.
4.1-jadval. 
Tog‘ jinslarining zichligi, g/sm
3 
Qumtoshlar 
2,40-3,20 
Ohaktoshlar 
2,41-2,98 
Alevrolitlar 
2,40-3,04 
Dolomitlar 
2,55-3,19 
Argillitlar 
2,63-2,86 
Angidritlar 
2,72-2,99 
Mergellar 
2,37-2,92 
Tuztoshlar 
2,10-2,20 
4.7. Tog‘ jinslarining g‘ovakligi va yoriqligi 
Chо‘kma tog‘ jinslarining muhim xossalaridan biri uning g‘ovakligi (yoriqligi), g‘ovaklik 
tog‘ jinslaridagi har xil kattalikdagi va shakldagi bо‘shliqlarning umumiy hajmi bо‘lib, uning tog‘ 
jismning namuna hajmiga nisbati g‘ovaklik koeffitsiyenti deb ataladi. YA’ni:
V
V
К
ov
g
ov
g
'
'

(4.10) 
ov
g
К
'
– g‘ovaklik koeffitsiyenti; 
ov
g
V
'
– g‘ovaklar hajmi; 
V
– namuna hajmi.
Tog‘ jinsining bu xossasi katta ahamiyatga ega, chunki uning mustahkamligi, qattiqligi, 
parmalanish tezligi g‘ovaklikga bog‘liq. G‘ovaklik koeffitsiyenti yuqori bо‘lgan tog‘ jinslari ancha bо‘sh 
bо‘lib, unda parmalanish tezlashadi, g‘ovaklar bir-biri bilan tutashgan va tutashmagan bо‘ladi. Bir-biri 

---

9 
bilan tutashgan g‘ovaklikni ochiq g‘ovaklik deyiladi. Qatlamdagi neft va gazni chiqarib olishda ochiq 
g‘ovaklik ahamiyatlidir.
Gil tog‘ jinslarining g‘ovakligi 6-45% (
ov
g
К
'
=0,06-0,45), qumtoshlarniki 3-39%, ohaktoshlarniki 
6-33%, dolomitniki 3-33% (
33
,
0
03
,
0
'


ov
g
К
). 
Tog‘ jinslari yerning tektonik harakati ta’sirida yorilib (darzlanib) ketadi. Bu yoriqlar neft va gazni 
о‘zida mujassam qilib, neft-gaz beruvchi qatlamga aylanadi. Tog‘ jinsining yoriqlik darajasi ham 
g‘ovaklik koeffitsiyentini aniqlagandek belgilanadi. Umumiy yoriqlik hajmi tog‘ jinsining hajmiga 
nisbatan olinadi. Yoriqligi kо‘p tog‘ jinslardan kern olish yomonlashadi, lekin unda о‘tkazuvchanlik 
yuqori bо‘ladi. Bu esa quduqqa neft va gazning oqimini kelishini osonlashtiradi. Bunday quduqlarning 
mahsulot berishi yaxshi bо‘ladi. 
Neft va gaz qatlamlari aksari yorilgan tog‘ jinslaridan tashkil topgan.