4-mavzu: tog‘ jinslarining fizik-mexanik xossalari

P
V
V





0
(4.1)
P
V
V




0

(4.2) 
bu yerda: ∆V - bosim qiymatining ΔR ga о‘zgarganda tog‘ jinsi g‘ovakligi natijasida hajmining
о‘zgarishi, m
3
; 
β - g‘ovak muhitning elastik hajm о‘zgarishi, Pa
-1
. 
Neft tarkibli tog‘ jinslarining elastik hajmiy koeffitsiyenti laboratoriya sharoitlarida aniqlangan 
qiymatlari β =(0.3÷2)
.
10
-5
Pa
-1 
oraliqlarida о‘zgaradi. 
Tog‘ jinslarining elastik hajmiy koeffitsiyenti uncha katta qiymatga ega bо‘lmasa ham, neft va gaz 
g‘ovaklik muhitining ham elastik deformatsiya jarayoni qatlam holatiga amaliy jihatdan ta’sir qiladi. 
Qatlam holatida neft va gaz qazib olishda bosim о‘zgarganda bu qiymat miqdor bо‘yicha oshadi. 
Shuning uchun tog‘ jinsining mustahkamligi, siqilishi va yorilishi kabi tavsiflarini bilish amaliy jihatdan 
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, tog‘ jinslarining bu xossalari quduqlarni torpedalash usuli bilan yoriqlar 
ochib yuksizlashtirishda, qatlamni gidravlik yorishda va boshqa shu kabilarda juda muhimdir. 
Ba’zi bir tog‘ jinslarining siqilishga mustahkamlik qiymatlari quyidagicha: bazaltlar uchun - 
5000∙10
5
Pa. gacha; zichlamali ohaktoshlar uchun - 2600∙10
5
Pa. gacha; ohaktoshli sementlashgan 
qumtoshlar uchun - 200÷1000∙10
5
Pa va slanslar uchun - 1000∙10
5 
Pa gacha *. 
Tog‘ jinslarining siqilishga mustahkamligi
juda yuqori bо‘ladi, deformatsiyaga va boshqa turdagi 
mustahkamlikka yuqori emas, masalan, tog‘ jinslarida chо‘zilishga mustahkamlik siqilish 
mustahkamligining 0,2 qiymatiga teng bо‘ladi.
Tog‘ jinslarining yorilishi, egilishi va siljishi jarayonida mustahkamligi kichik bо‘lib, uning 
siqilishdagi mustahkamligining о‘ndan bir yoki yuzdan bir ulushiga teng bо‘ladi.
Ohaktoshlarning mustahkamligi uning tarkibida gilli zarrachalar miqdorining kо‘payishi bilan 
pasayib boradi. Shuningdek, qumoqtoshlar mustahkamligi ham ohaktoshli tarkibda gilli zarrachalarning 
kо‘payishi bilan kamayadi. Ohaktoshlar va qumoqtoshlar suvga tо‘yintirilgandan keyin ularning 
mustahkamligi dastlabki ________________________________________________________ 
62. Oil Well Testing Handbook, Amanat U. Chaudhry, 2011, 72 page 
qiymatidan 20-45 % gacha pasayadi.

---

5 
Tog‘ jinslarining plastiklik xossasi, yani katta bosimda yoriqlar paydo bо‘lmaslik xususiyatlari 
chuqur quduqlarni burg‘ilashda har xil murakkabliklarning paydo bо‘lishiga qarshilik kо‘rsatish 
qobiliyatini belgilaydi. Juda katta chuqurlikdagi tog‘ jinslari о‘zidan yuqorida joylashgan tog‘ jinslari 
massasi tasirida bо‘lganligi uchun burg‘ilashda murakkabliklarga yoki har xil mushkulotlarga olib keladi. 
Yer qobig‘ida burmalarning shakllanishi, tekis egilishli qavariqli yoki botiqli egilmalar tog‘ jinslarining 
plastik xossalari natijasida sodir bо‘ladi.