4-Moul 19-Mavzu: Xromosomalarning genetik va sitologik xaritasini taqqoslash

Xromosomalaming sitologik xaritalarini tuzish.
Buning uchun dastavval biologik obyekt - tadqiq qilinadigan organizm turi kariotipining mukammal tavsifi tuziladi. Gaploid holatdagi xromosomalar o‘lchami, shakli tasvirlanadi. Bundan tashqari xromosomalami maxsus differensial bo‘yoqlar bilan bo‘yab, ulaming ichki tuzilishida namoyon bo ‘ladigan ko‘ndalang turli qora chiziq shaklidagi qurilmalar aniqlanib tasvirlanadi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, bunday ichki tuzilish belgilari har xil nogomologik xromosomalarda har xil va faqat o ‘ziga xos ekanligi aniqlanadi. Yuqorida bayon etilgan belgilar bo ‘yicha gaploid sondagi har qaysi xrom osom a uchun mukammal tavsif tartib raqamlari qo‘yiladi. Bundan kcyin xrom osom alar sitologik xaritasini tuzishning ikkinchi va asosiy bosqichi boshlanadi. Bu bosqichda amalga oshiriladigan ishlar xromosom aning genetik xaritasini tuzish bilan bog‘liq holda murakkab sitologik metodlarni qo‘llash orqali olib boriladi. Masalan, drozofilada sitologik xarita tuzish uchun quyidagi metodlardan foydalaniladi.
Gigant xromosomalar yordamida sitologik xaritalarni tuzish.
Sitologik tadqiqotlar natijasida drozofila pashshasining so‘lak bezlarida juda yirik (gigant) politen xromosomalar mavjudligi aniqlangan. Politen xromosomalar birinchi marta 1881-yilda E. Balbiani tomonidan topilgan edi. Bunday xromosomalar hujayrada bo‘ladigan endomitoz jarayoni tufayli hosil bo‘ladi. Bunda boshlang‘ich xromosoma juda ko‘p marta (1000 ga yaqin) ko‘payib, bir-biri bilan birikkan holda qoladi. Buning natijasida politen xromosoma kuchli ravishda uzayadi va yo‘g‘onlashadi. Ularni bo‘yab, mikroskop ostida ko‘rilganda xromosoma ichida ko’p va har xil joylashgan qora disklami ko‘rish mumkin. Disklarning soni, ko‘lami va ularning xromosomada joylashish tartibi har qaysi tur uchun o ‘ziga xos bo‘ladi. Politen xromosomalar genetik va sitogenetik xaritalarni tuzishda hamda xromosomalarda sodir bo‘ladigan translokatsiya kabi ular tuzilishidagi o‘zgarish katta ahamiyatga ega. Drozofilada bu metoddan foydalanish qator genlarning xromosomada joylashish tartibini aniqlash imkonini berdi. drozofilaning IV xromosomasining sitologik va genetik xaritasi namoyish etilgan. Genlar xromosomaning qaysi joyida joylashganligini T. Paynter metodi bilan aniqlanadi. Buning uchun u xromosomalaming turli kichik hajmdagi qayta qurilishlari - strukturaviy o ‘zgarishlari (duplikatsiya, deletsiya, defishensi) dan foydalandi.