4 reja kirish asosiy qism

39 
 
- parametrlar,
- funksional bog‘liqliklar,
- cheklanmalar,
- maqsad funksiyalari. 
Kombinatsiya deganda tarkibiy qismlardan foydalanib, sistema yaratish 
usullari nazarda tutiladi. Komponetalar esa birgalikda sistemani hosil qiluvchi 
tarkibiy elementlarni anglatadi. Parametrlar – modelda ishlayotgan operator 
tomonidan ihtiyoriy ravishda o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan miqdorlardir. 
O‘zgaruvchilar funksiya tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qiymatlarni 
belgilaydi. Parametrlar, o‘zgartirilgandandan so‘ng, to shu tajriba tugaguncha 
o‘zgarmas miqdorlar ko‘rinishini oladi. Masalan,
x
y
3

tenglamadan 3 soni 
parametr, x – o‘zgaruvchi miqdor hisoblanadi.
Imitatsion modellashtirishda ikkita turdagi o‘zgaruvchilardan foydalaniladi:
ekzogen va endogen o‘zgaruvchilar. Ekzogen o‘zgaruvchilar kiruvchi ma’lumotlar 
hisoblanadi va sistemadan tashqarida yuzaga keladi. Bu o‘zgaruvchilar tashqi 
ta’sirlar natijasida yuzaga keladi. Endogen o‘zgaruvchilar esa sistemada, ichki 
ta’sirlar natijasida yuzaga keladi. Endogen o‘zaruvchilar holat o‘zgaruvchilari 
(sistemaning ichidagi holatlarni belgilash uchun ishlatiladi) hamda chiquvchi 
(natijaviy0 o‘zgaruvchilarga bo‘linadi. Statistlar odatda ekzogen o‘zgaruvchilarni 
erkli, endogen o‘zgaruvchilarni esa bog‘liq o‘zgaruvchilar deb ham atashadi.
Funksional bog‘liqlik parametr va o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘lanish 
prinsiplarini ko‘rsatib beradi. Bu bog‘lanish munosabatlari deterministik va 
stoxastik turlarga bo‘linadi. Deterministik munosabatlar – ayniyat va ta’riflardan 
iborat bo‘lib, sistemadan chiqishda parametr va o‘zgaruvchilarning o‘zaro 
og‘lanishlarini bildiradi. Stoxastik munosabatlar esa berilgan kiruvchi ma’lumotlar 
uchun sistemadan chiqishda oldindan aniq bo‘lmagan ma’lumotlarni berish bilan 
bog‘liqdir. Har ikki munosabatlar matematik ko‘rinishda aniqlanadi va endoen 
hamda ekzogen o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liklik munosabatlarini ifodalaydi. 
Cheklanishlar 
o‘zgaruvchilarning o‘zgarish sohalari, taqsimotning 

---