4. Tabiatdan foydalanish konsepsiyani qayta qurish

Iqtisodiy samaradorlik. U ekologik samaradorlikdan ancha farq qiladi. 
Iqtisodiyotda biror loyixa amalga oshiriladigan bo`lsa, avvalo u amalda qo`llanila 
boshlagan taqdirda buyurtmachiga qancha foyda keltiradi yoki samara beradi, 
degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Samara bermaydigan loyixa xech vaqtda 
amalga oshirilmasligi lozim. 
Moliyaviy mablag` xar qanday iqtisodiy tizimda taqchil, shuning uchun 
taklif qilinayotgan loyixalarni amalda tatbiq qilishdan oldin sarf-xarajat va foydani 
(natija) pul ifodasida taqqoslash yoki loyixaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash 
kerak. Demak, iqtisodiy samaradorlik - chegaralangan tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanishdir. 
Iqtisodiy samaradorlikni ko`pincha sarf-xarajat va samara orasidagi o`zaro 
nisbat aniqlaydi. Bu loyixa (yoki tadbir)ni amalga oshirish natijasida foydaning 
qiymat jixatidan ortib borishini qayd qiladi. Iqtisodiyotda kapital mablag`ning 
tabiatni muxofaza qilish ishlariga sarflash va samaradorlikni aniqlashda yetarli 
tajriba to`plangan. Ba`zi mutaxassislarning fikricha, kapital mablag`ni tabiat 
muxofazasi loyixalariga sarflash bilan vujudga kelgan samarani me`yoriy 
koeffitsiyent bilan solishtirish natijasida olingan natija (foyda, daromad) 
loyixaning samaradorligi to`g`risida xulosa qilishga imkon beradi. 
Pulning qadri-qiymati o`zgarib turgan iqtisodiy vaziyatda kapital 
mablag`ning samaradorligini oldindan aniqlash ba`zi xatoliklarga olib kelishi 
mumkin. Aytaylik, siz A so`mni bankka qo`ydingiz, agarda bank sizga yiliga 
10% dan foyda berishini bildirsa, u xolda 5 yildan so`ng sizning pulingiz A 
qo`shuv B so`mga teng bo`ladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin, ya`ni
xozirgi pul A so`m kelajakdagi puldan (A qo`shuv B so`mdan) qimmatroq yoki 

---

8 
qadrliroq. Binobarin, kapital mablag`ni loyixalarga sarflashda ma`lum yilgacha 
uning xar yilgi qo`shimcha koeffitsiyentini keltiradigan samarasiga qo`shib 
xisoblash lozim. 
Afsuski, kapital mablag`larni katta miqdorda sarflash xar doim xam 
iqtisodiy samaradorlikka olib kelmaydi, bunda uzoq kelajakni xisobga olib, xar bir 
so`mga keladigan daromad to`g`ri xisob-kitob qilinmasligi natijasida jiddiy 
xatoliklarga yo`l qo`yiladi. Buning yorqin misoli sifatida 60-80 yillarda sobiq
SSSRda yerlarni melioratsiya qilishning gigant dasturini ko`rsatib o`tish o`rinli. 
Bu dasturni amalga oshirish xajmining ulkanligini shundan xam bilish mumkinki, 
barcha sarf-xarajatlar miqdorini mamlakatning oziq-ovqat va yengil sanoatga
sarflangan mablag` miqdoriga solishtirish mumkin edi. Ammo iqtisodiy samarani 
noto`g`ri xisob-kitob qilinishi natijasida global melioratsiyaning samaradorligiga 
erishilmadi. Umuman, olingan samara kamligi bilan tavsiflandi va katta 
miqdordagi pul mablag`lari samarasiz bo`ldi (Girusov va boshq. 1998). 
Buni quyidagi misollar asosida tasdiqlash mumkin: 1960-1985 yillar 
mobaynida Orol dengizi xavzasida jami sug`oriladigan yerlar maydoni 5 mln. ga 
dan 7 mln. ga yetdi, ya`ni xammasi bo`lib 2 mln. ga yer o`zlashtirildi. Lekin 
daryolardan olinayotgan suv miqdori jami 0, km. kubdan 85 km. kubgacha, ya`ni
ikki barvardan ko`p ortdi. Suvning minerallashuv darajasi 0,3-0,7 g. dan 1,0-2,5 g. 
gacha ko`paydi, xar bir ga maydonga olinayotgan sug`orish suvi xar ga ga 
o`rtacha 8,2 ming m3 dan 12, ming m3 gacha, kollektor-zovur suvlari xajmi 5–6
km3 dan 32-3 km3 gacha ortdi. Sug`oriladigan yerlarda sho`rlangan maydonlar 
50% ga ko`paydi. Sug`orma yerlarda tezkor usulda dexqonchilik qilish oqibatida 
tuproq xosildoriligining kamayishi kuchaydi.