4. Tabiatdan foydalanish konsepsiyani qayta qurish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4 
 
1. Tabiatdan foydalanishning ekologik va iktisodiy samaradorligi. 
Tabiatdan foydalanishning ekologik (tabiiy) va iqtisodiy samaradorligi 
o`zaro bog`liq va bir-birlarini taqozo etishi bilan tavsiflanadi. Tabiatda 
komponentlar orasida o`zaro barqaror muvozanat mavjud bo`lsa, noxush tabiiy va 
antropogen jarayonlar rivojlanishi muntazam boshqarilsa, resurslardan foydalanish 
oqilona amalga oshirilsa, tiklanadigan boyliklarni ularning foydalanish darajasiga 
qarab sun`iy ravishda tiklash ishlari maromida bajarilsa, umuman olganda, tabiatni 
muxofaza qilish va boyliklardan foydalanish ilmiy asosda boshqariladigan tabiat 
majmualarida amalga oshirilsa, ekologik samaradorlikka erishiladi. 
Ekologik samaradorlik. U tabiatdan foydalanish jarayonida bir qator tabiiy 
va antropogen omillarning faoliyatiga bog`liq. Bu omillar tabiiy muxitning optimal 
vaziyatda rivojlanishiga ta`sir etishi bilan bog`liq yoki tabiiy majmualar qanchalik 
ilmiy asoslangan tarzda barqaror boshqarilsa, ular shunchalik yuqori darajada 
ekologik samaradorlikka ega bo`ladi va aksincha.
Ekologik samaradorlikni ta`minlovchi tabiiy omillardan biri - tabiiy 
muvozanatdir. Ekologik muvozanat mavjud bo`lgan tabiiy majmua (landshaft, 
geotizim), uning tuzilmali dinamik xolati me`yoridaligi komponentlar orasida 
o`zaro bog`liqlik va ta`sir tabiiy muvozanat xoldaligi, resurslar maxsuldorligining 
yuqoriligi, tabiiy muxit ifloslanmaganligidan darak beradi. Darvoqe, mazkur tabiiy 
majmua yuqori darajada samaradorlikda tabiat va jamiyat tizimida faoliyat 
ko`rsatmoqda, deb baxolash mumkin. 
Ekologik muvozanat barqaror bo`lgan xududda atrof-muxitni ifloslantiruvchi 
manbalar (sanoat korxonalari, transport, qishloq xo`jalik korxonalari va b.) ta`siri 
sezilmasligi mumkin, agar uzoqda joylashgan bo`lsa yoki ulardan texnogen 
chiqindi chiqarish xajmi me`yordan ortmasa, binobarin, ma`lum tadbirlar 
majmuasi muntazam qo`llanib borilsa, bu atrof-muxitni salbiy o`zgarishlardan 
muxofaza qiladi. 
Tabiiy majmualarnig barqaror xususiyatga ega bo`lishi ularning o`z-o`zini 
tozalash va qayta tiklash qobiliyatlarining yuqori darajada ta`minlanganligidan 

---

5 
darak beradi. Ularda atmosfera xavosi yoki suv xavzalari orqali kelib qolgan turli 
chiqindilar ma`lum muddatda tabiiy yuvilish jarayonida chetga chiqib ketadi, 
landshaft majmualarida inson xo`jalik faoliyati ta`sirida o`zgarish bo`lishi ( yaylov, 
o`rmon, tuproq va boshqalardagi degradatsiya xodisasi ) mumkin, lekin ma`lum
vaqtdan so`ng yana qaytadan tabiiy xoliga o`zgaradi. Bu xususiyat tabiiy 
majmuaning qayta tiklash qobiliyatining nixoyatda kuchliligi bilan bog`liq.
Mazkur tabiiy xususiyatlar landshaftlar resurslarining ekologik jixatdan 
tozaligini ta`minlaydi, bu borada ayniqsa, atmosfera xavosi va suv xavzalarinig 
musaffoligi juda xam muxim, tuproqning texnogen chiqindilardan xoli bo`lishi 
yetishtiriladigan ekin maxsulotlarini ekologik jixatdan tozaligini ta`minlaydi, bu 
esa o`z navbatida inson va chorva mollarining salomatligini kafolatlaydi. Barqoror 
tabiiy majmualar yaylov, tuproq, pichanzorlarning maxsuldorligi, suvning tozaligi, 
yer osti suvlarining ifloslanmaganligi, o`rmonlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. 
Tog` oldi va tog` majmualari tabiatining insonga xizmat qiluvchi
imkoniyatlari bisyor va katta saloxiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Qulay va eng 
qulay rekreatsiya resurslari minglab axolini musaffo xavo, toza suv, betakror tog` 
manzaralariga boy bo`lgan go`shalarda xordiq chiqarishi, sog`lig`ini tiklashini 
ta`minlaydi. Ko`plab sayyoxlar tog` so`qmoqlarida yurib tabiatning 
yodgorliklarini miriqib tamosha qiladilar, suv xavzalarida cho`milib, tabiat 
saxovatidan baxramand bo`ladilar. Kasallikka chalinganlar buloq, yer osti suvlari, 
balchiq, toza xavodan va dorivor giyoxlardan baxramand bo`lishlari bilan 
betoblikni tark etadilar. 
Demak, optimal maromda rivojlanayotgan tabiiy majmualar ma`lum
ekologik xususiyatlarga egaki, ular qulay tabiiy sharoit va resurslar majmuasi bilan 
ma`lum darajada samaradorlikka ega. Ekologik samaradorlik landshaftning 
resurslari asosida inson xo`jalik faoliyatini yuritish, rekreaksiya boyliklaridan 
baxramand bo`lish, tabiatdan estetik zavq olish va boshqa jixatlarda ifodalanadi. 
Ekologik samaradorlik tabiiy muxitda turli darajada mavjud bo`ladi, bu 
aniq xududning tabiiy sharoiti va resurslarining xususiyatlari bilan bog`liq. 
Bizningcha, tabiiy majmualarning ekologik samaradorligini quyidagi ballar

---

6 
asosida ko`rsatishni taklif qilish mumkin, masalan: samara yo`q - 0 ball, past 
samara - 1-3 ball, o`rtacha - -6 ball, yuqori –7-9 ball, eng yuqori-10-12 ball. 
Nol ball, odatda, foydalanilmaydigan xududlar uchun xos, masalan kuchli 
parchalangan relyef shakllari (bedlend), barxanlar, sho`rxoklar, tub jinslar ochilib 
qolgan tog` yonbag`irlari, sho`r bilan qoplangan botiqlar va boshqalarni ko`rsatish 
mumkin. Bu tabiat majmualarining xo`jalikda foydalanish imkoni yo`q darajada. 
Ba`zi vaziyatlarda rekreatsiya obyekti sifatida foydalanish mumkin, lekin bu 
kamdan - kam bo`ladi, chunki barxanlarda quyosh radiatsiyasi ko`pligi tufayli 
ba`zi kasalliklarni davolash mumkin, sho`r va sho`r balchiqlar xam ba`zi xollarda 
kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Agar bular e`tiborga olinmasa, ko`rsatilgan 
majmualarning ekologik samaradorligi yo`q darajada. 
Past samara -1-3 ball - tabiat majmuasning faqat bir komponenti resursidan 
foydalanish imkoni bor, lekin u xam kambag`alligi bilan ajralib turadi. Masalan, 
strukturali balandlik va platolarning yaylovlari (gektariga 0,5-1 s.), Orol 
dengizining qurigan qismi yaylovlari (gektariga 0-0,5 s.) va boshq. Agarda
yaylovlar degradatsiyaga berilsa, mavjud samaradorlik yanada kamayadi va nol 
ballga tushishi mumkin. 
O`rtacha ekologik samara - -6 ball - tabiiy majmuaning ikki komponenti 
resurslaridan foydalanish imkoni mavjud: yaylov va tuproq. Amudaryoning 
cho`llashishga berilgan Orolbo`yi del`tasi asosan yaylov sifatida foydalanilmoqda, 
lekin suv ko`p bo`lgan yillari qulay yerlarda kichik maydonlarda dexqonchilik 
bilan xam shug`ullaniladi. Adirlarda xam asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan 
xolda, ba`zi xududlarida sug`orma dexqonchilik bilan xam shug`ullaniladi va b. 
Sug`oriladigan yerlar yuqori ekologik samara - 7-9-ballga ega,chunki 
sug`orma yerlarning maxsulot yetkazib berish darajasi dexqonchilikda eng katta 
ko`rsatkichga mansub. Bu xususiyat, ayniqsa, meliorativ sharoitlari qulay va 
tuproq unumdorligi yuqori bo`lgan yerlarda yanada yaqqolroq seziladi. Yerlarning 
meliorativ sharoitlari og`ir bo`lgan voxalarda yuqori ekologik samaradorlikka
inson tomonidan boshqariladigan muxandislik tizimlari asosida erishiladi.

---

7 
Eng yuqori ekologik samaradorlik - 10-12 ball - sug`orma yerlarda 
rekreatsiya tizimlari rivojlantirilgan bo`lsa yoki maxsuldor yaylov zonasida 
mavjud bo`lgan rekreatsiya boyliklaridan samarali foydalanilayotgan xududlarni 
misol sifatida ko`rsatish mumkin. Bu borada Chirchiq va Qashqadaryoning o`rta 
va yuqori oqimlaridagi tabiat majmualarini eng yuqori samaraga ega deb 
xisoblash mumkin.