5-Laboratoriya jumısı. Mavzu: Miytoz hám Meyoz prossesleri. Kletkalardiń bóliniwi hám áhmiyeti

Amitozdıń túrli jazılıwlarına qarap tómendegi formalarǵa bóliwge boladı:
1. Yadronıń sozılıwı menen teń yadrolarǵa bóliniw;
2. Teń emes sozılıw nátiyjesinde bir úlken, bir kishi yadrolarǵa bóliniwi (meroamitoz);
3. Yadronıń birdey úlkenliktegi (fragmentaciya) kóp yadrolarǵa bóliniwi;
4. Yadronıń hár qıylı úlkenliktegi yadrolarǵa bóliniwi.
Organizmde denervatsiya, nurlanıw nátiyjesinde mitozlıq apparat payda bolmay 2 hám 4 yadrolı kletkalar payda bolıp úlken boladı hám bul nekrabiz aldı bolıp esaplanadı.
Amitozdıń keń tarqalıwın hám xızmetin qanday bahalasaqta, bul mitoz benen salıstırǵanda ekinshi qubılıs yamasa degeneraciyalanıw bolıp esaplanadı.
3. Kletkalardiń meyoz bóliniwi
Organizmde, kletkalardıń bólinip kóbeyiwi kóbeyiwdiń hám organizmniń úzliksiz jasawınıń tiykarı bolıp esaplanadı.
Organizmlerdiń túrli kóbeyiw usılı 3 tipke bólinedi:

• 
  jınıssız – spora payda etiw menen hám ápiwayılardıń bólinip kóbeyiwi;
  
• 
  vegetativlik – somatikalıq kletkalar kompleksi járdeminde kóbeyiw;
  
• 
  jınıslı - bólek qánigelesken kletkalardıń járdeminde kóbeyiw.
  

Jınıslı kóbeyiw usılı universal bolıp haywanlarǵa, ósimliklerge hám kópshilik ápiwayılarǵa tán. Jınıs kletkalarınıń rawajlanıwı embrional rawajlanıw processinde birinshi jınıs kletkaları – gomotsittiń bóliniwi menen baylanısıp, olar keyin jınıs bezleri zachatkaların – gonadanı yamasa tuqımlıqtı hám máyeklikti payda etedi. Birinshi jınıs kletkaları ádep qádimgi mitoz benen kóbeyip, olardıń sanı artadı.
Keyin jınıs kletkalarınıń pisiw processi (spermatogenez hám ovogenez) boladı. Bul arqalı gonada kletkaları teńdey stadiyalardı ótedi. Gonadada sol stadiyalarǵa tuwrı keletuǵın zonalar bólinedi.
Spermatogenez benen ovogenez arasında bir qansha uqsaslıqlar bolıw menen bir qatarda, bir qansha ayırmashılıq ta bar. Bul processlerdiń ózgesheliklerin biliw ushın ádep spermatogenez processin qaraymız.
Tuqımlıqtıń birinshi kóbeyiw zonasında (dáwir) kletkalar sanı artadı. Keyin kletkalar kóbeyiwin toqtatıp, ósiw zonasına (dáwir) ótip, ólshemi úlkeyedi. Ósken kletka spermatotsitler pisiwge ótip, bul dáwirde eki ret bólinedi. 1-spermatotsitler 2-tártiptegi eki spermatotsitke bólinedi. Al hár bir spermatocitler eki spermatidalarǵa bólinedi. Solay etip, ádepki bir kletkadan pisiw gaploidlıq sandaǵı xromosomalar boladı.
Ovogenez processinde ootsitlerdiń ósiw dáwiri spermiyalardıń ósiwine qaraǵanda uzaq bolıp, citoplazmada zapas awqatlıq zat sarıuwız toplanadı.
Ósken ootsit kishkene kletka baǵdarlawshı deneshege bólinip, ózi 2-tártiptegi ootsitke aylanadı. Keyin ekinshi bóliniw bolıp, bunda da kishkene baǵdarlawshı dene bólinedi (birinshi baǵdarlawshı denede bul waqıtta bólinedi). Pisiw nátiyjesinde 3 baǵdarlawshı deneshe payda bolıp, keyin óledi, jáne bir pisken gaploidlıq sandaǵı xromosomaları bar tuqımlanıwǵa tayar máyek kletkası payda boladı. Payda bolǵan jınıs kletkaları – spermatozoidları kishkene hám qozǵalmalı. Bir qansha spermatozoidlar bastan, moyınnan hám háreket etiw organellası quyrıqtan turadı. Máyek kletkaları birneshshe ese úlkenirek bolıp, háreketsiz awsıq sarıuwız boladı.
Qısqası birinshi jınıs kletkaları zarodıshtıń erte rawajlanıw stadiyalarında payda bolıp, olarda háreket fermentlerden siltilik fosfataza bolıp, tsitoximiyalıq reacsiya nátiyjesinde anıqlanadı.
Bul kletkalar quslardıń hám sút emiziwshilerdiń zarodısh denesinde payda bolmay al, olardıń waqıtsha organı sarıuwız qaltası entodermasında payda bolıp, qan ıdısları menen jaqsı támiyinlenedi.
Keyinirek birinshi jınıs kletkaları qan suyıqlıǵı menen aǵımı menen tez háreketler etip, gonadalarǵa yamasa tuqımlıq, máyeklik zachatkasın payda etedi, jáne ayrıqsha kletkalar menen qorshaladı. Bunday járdemshi kletkalarǵa follikulyar kletkalar jatıp, máyek kletkasın qorshaydı. Gametogenezdiń keyingi rawajlanıwı zarodıshtıń jınısına qaray túrlishe rawajlanadı.
Jınıslı kóbeyiw gametallarda xromosoma sanınıń tábiyǵıy kemeyiwi nátiyjesinde túrli iykemlesiw qubılısınıń ayırqsha túri kletkanıń bóliniwi – meyoz.
Jınıs kletkaları yadrolarında pisiw nátiyjesinde eki izbe-iz bóliniw – meyoz protsesin ótip, bul bir kansha túri ózgergen mitozday bolıp, kletkalarda xromosoma sanın redukciyalap, gaploid sandaǵı yadrolı jınıs kletkaların payda etedi.