5-Lektsiya: Tuxımgershilikti` qa’niygelestiriw ha’m onı sanaat tiykarında sho’lkemlestiriw. Joba

Tuqыmgershiliktiӊ tiykarg‘ы ob’ekti hәr qыylы sort hәm geterozisli qospaqlar. Tuqыmgershiliktiӊ tүrli o‘azыypalarы arasыnda eӊ tiykarg‘ы bul tuqыmlardы kөbeyitio‘ protsessinde olardыӊ genetik qәsiyetlerin saqlap turыo‘ hәm, eger mүmkin bolsa, olardыӊ tүrli kesellik hәm zыyankesler menen zыyanlanыo‘dan saqlao‘. Tүrli eginlerde bul mәsele tүrli tәrizde sheshiledi. Sonыӊ ushыn tuqыmgershiliktiӊ jetiskenligi tүr, sort yamasa qospaqlardыӊ biologiyasыnыӊ kөbeyio‘ usыllarыn, sыrtqы ortalыq faktorlarыnыӊ jыnsыy protsesske hәm bөrtiktiӊ (tuqыmnыӊ) rao‘ajlanыo‘ыna tәsirin jaqsы bilio‘ge tiykarlang‘an.
Kөbeyio‘ usыllarы, әsirese, tүrli eginler tuqыmgershiligin shөlkemlestirio‘de sezilerli tәsir etio‘shi faktor. Vegetativ kөbeyio‘shi өsimliklerde kөbeyio‘ mitoz bөlinio‘ige tiykarlang‘an hәm sonыӊ ushыn olar nәsil өzgerissiz qaladы. Teoriyalыq tәrepten vegetativ kөbeyio‘shilerden genetik turaqlыlыqtы saqlao‘ hәm olardы qәlegenshe kөbeyitirio‘ (ayыrыm somatik mutatsiyalardыesapqa almag‘anda) qыyыn emes. Basqa tәrepten bolsa kөp mug‘dardag‘ы tuqыmlыq materialdы saqlao‘, tasыo‘ yamasa eginniӊ tөmen dәrejedegi kөbeyio‘ koeffitsienti menen baylanыslы qыyыnshыlыqlar sebepli olarda sort almastыrыo‘ hәm sort jaӊalao‘ jumыslarы qыyыnlasadы hәm kөp o‘aqыttы talap qыladы.
Өzinen shaӊlanыo‘shы өsimliklerde sort өz genotipine kөre bir gomozigota liniyadan yamasa uqsas gomozigotalы liniyalardan ibarat. Olardыӊ sort tazalыg‘ыn saqlap turыo‘ ushыn өzinen shaӊlandыrыo‘ kifoya hәm sonыӊ ushыn olarda turaqlыlыqtы uzaq o‘aqыt saqlap turыo‘ mүmkin.
SHetten shaӊlanыo‘shы bolsa tүrli geterogen bolg‘an populyasiyalardan payda bolg‘anы ushыn olarda geterozigotalыq shetten shaӊlanыo‘shы sebepli uzaq o‘aqыt saqlanыp qaladы. Bul bolsa populyasiyalarda ushraytug‘ыn jeӊilgen (mag‘lub, retsessiv) genler tәsirin toqtatыo‘g‘a hәm sorttыӊ jasao‘shaӊlыg‘ыn saqlanыo‘g‘a alыp keledi. Bul bolsa basqa tәrepten tuqыmgershilik protsessinde sorttы jaqsыlao‘g‘a alыp keledi. Bul bolsa basqa tәrepten tuqыmgershilik protsessinde sorttы jaqsыlao‘ imkaniyatыn beredi (Pustovoyt tәrepinen ayg‘abag‘ardan elita өsimliklerin kөp mug‘darda taӊlang‘anы, olardыӊ әo‘ladыn bahalao‘ hәm eӊ jaqsы өsimliklerin kөp mug‘darda taӊlang‘anы, olardыӊ әo‘ladыn bahalao‘ hәm eӊ jaqsы өsimlikler tuqыmыn birlestirio‘ arqalы 5 jыl dao‘amыnda maydarlыqtы 5 % ke shekem asыrыo‘g‘a eriskenin mыsal retinde keltirio‘ mүmkin).