5-Lektsiya: Tuxımgershilikti` qa’niygelestiriw ha’m onı sanaat tiykarında sho’lkemlestiriw. Joba

Sortlardыӊ tәbiyiy tәrizde shetten shaӊlanыp qalыo‘ыna biologik pataslanыo‘ delinedi. Әsirese shetten shaӊlanыo‘shыlar ushыn qәo‘ipli. Aldыn alыo‘ ushыn maydan sheklenio‘i qag‘ыydalarыna әmel qыlыo‘ shәrt.
Ajralыo‘ hәdiysesi – ayыrыm belgiler boyыnsha geterozigota bolg‘an sortlarda, qospaq sortlarda hәm mutatsiya nәtiyjesinde uzaq dao‘am etio‘i mүmkin. Ajralыo‘ sebepli payda bolg‘an өsimlikler sort aralaspasы bolыp qaladы hәm tiykarg‘ы sorttы kөbeyitio‘ dәo‘irinde olar menen teӊ tәrizde kөbeyiedi. Aldыn alыo‘ ushыn sort tazalыg‘ы boyыnsha otaq qыlыo‘da (өtkerio‘de) julыp taslanыo‘ы kerek.
Өsimliklerdiӊ kesellenio‘iniӊ kүsheyio‘i. Kesellik qozg‘altыo‘shыlar jүdә tez kөbeyiedi hәm eger tuqыm arqalы kesellik өtetug‘ыn bolsa jыldan – jыlg‘a kөbeyip tuqыmlar jaramsыz bolыp qaladы. Aldыn alыo‘ ushыn tuqыmgershiliktiӊ baslang‘ыsh protsessinde – aq (elita xojalыqlarыnda) hәm keyingi tuqыmgershilik delyankalarыnda keselliklerdi joq qыlыo‘dыӊ hәmme sharalarы kөriledi.
Mutatsiyanыӊ jүz berio‘i. Egilip atыrg‘an hәr bir eginniӊ morfologik hәm xojalыq – biologik belgileri gerbitsidlerdi isletio‘, termik isleo‘ hәm qolaysыz sharayatlarda saqlao‘ nәtiyjesinde tәbiyiy mutatsiyag‘a ushrap qalыo‘ы hәm nәtiyjede sort buzыlыo‘ы mүmkin. Tәjriybelerden tuqыmgershiliktiӊ baslang‘ыsh zvenolarыnda ushraytug‘ыn tәbiyiy mutantlardы anыqlao‘ hәm olardы brakqa shыg‘arыo‘ jaqsы nәtiyje berio‘i hәm usы tәrizde biologik pataslanыo‘dыӊ aldыn alыo‘ mүmkinligi tastыyqlang‘an.
Sortlardыӊ jamanlasыo‘ы tezligi өsimliklerdiӊ kөbeyio‘ koeffitsientine hәm shaӊlanыo‘ tүrine baylanыslы. Eger tez kөbeyio‘shi өsimlik tuqыmы aralasыp qalsa 1 – 2 jыl ishinde pataslanыo‘ dәrejesi 40 – 50% ke jetio‘i hәm tiykarg‘ы sorttы qыsыp qoyыo‘ы mүmkin. Kөbeyio‘ koeffitsienti tiykarg‘ы sorttikine qarag‘anda tөmen bolsa әste – aqыrыn kөbeyigeni menen aralaspa sыpatыnda sort tazalыg‘ыn buzыp turыo‘ы mүmkin. Sonыӊ ushыn sort tazalыg‘ыn saqlao‘ maqsetinde tuqыmgershilik xojalыqlarыnda hәr jыlы sort otag‘ыn өtkerip turыo‘ arqalы sortlar jamanlasыo‘ыn kemeytio‘ hәm aldыn alыo‘ mүmkin.
Tuqыmgershilik protsessinde sortlardыӊ jamanlasыp barыo‘ыnыӊ aldыn alыo‘ ushыn baslang‘ыsh tuqыmgershilikte taӊlao‘dы tuo‘rы alыp barыo‘ kerek. Tuqыmgershilikte taӊlao‘dыӊ hәr qыylы usыllar qollanыladы hәm olardыӊ nәtiyjeliligi sort hәm үlgiler arasыndag‘ы nәsillik, genetik parqtыӊ үlken – kishiligine baylanыslы.
Өzinen shaӊlanыo‘shы өsimliklerde seleksiya hәm tuqыmgershiliktiӊ o‘azыypasы tүrlishe. Tuqыmgershilikttiӊ o‘azыypasы seleksiya jetiskenliklerin tolыq әmelge asыrыo‘, bunda taӊlao‘ sortlardы jaqsыlao‘g‘a emes, bәlkim olardыӊ xojalыq – biologik belgilerin tolыq saqlao‘g‘a qaratыlg‘an.
SHetten shaӊlanыo‘shыlarda bolsa tuqыmshыlыq protsessinde sortlardыӊ jaqsыlang‘an tuqыmыn jetistirio‘ mүmkin.
Tuqыmgershilikte kөbinshe jeke taӊlao‘dan paydalanыladы hәm өzinen shaӊlanыo‘shыlar ushыn sorttыӊ өmiri bir elita өsimliginen baslanadы. SHetten shaӊlanыo‘shыlar ushыn qansha өsimlik taӊlanыo‘ы tәjriybe jolы menen anыqlanadы.
Birlemshi nәlzarda nәsil shetlenio‘ge iye barlыq өsimlikler brakqa shыg‘arыladы hәm jeke taӊlao‘ nәsillik hәm nәsillik bolmag‘an өzgerio‘sheӊlikti anыqlao‘ ushыn qollanыladы. Sebebi nәlzar keӊeyio‘i menen modifikatsion өzgerio‘sheӊlik artыp baradы. Semyalardы tiykarsыz jaramsыzg‘a shыg‘arыo‘dыӊ aldыn alыo‘ ushыn 1 – jыlg‘ы nәsillerdi tekserio‘ nәlzarыna azыraq semyalar egio‘ usыnыs qыlыnadы.
Sortlar ekologik plastikligi tәrepten bir – birinen parq qыlg‘anlыg‘ы sebepli ekologik plastik sortlar tүrli zonalarda joqarы sapalы tuqыm berio‘i, ekologik plastik bolmag‘anlarы bolsa tek g‘ana mәlim zonalarda sapalы tuqыm berio‘i anыqlang‘an. Sonыӊ ushыn tuqыmgershilik xojalыqlarыn ilaji barыnsha qolay ыqlыmlы zonalarda jetistirio‘ zәrүr. Kөpshilik alыmlardыӊ anыqlao‘ыnsha, qolay sharayatlarda jetistirilgen hәm tuqыmshыlыq qag‘ыydalarыna әmel qыlыng‘anda joqarы reproduksiyalarda hәm tuqыmlardыӊ sapasы jaqsы saqlanыp qalыo‘ы mүmkin.
Tuqыmgershilik jumыslarы ulыo‘ma seleksiya hәm tuqыmgershilik liniyasыnda alыp barыlыo‘ыna qaramay, tuqыmgershilik өziniӊ jeke sistemasы (liniya) sыna iye.