5-ma’ruza. O`lchash vositalari, ularning turlari

2. O’lchash vositalarining ishlash prinsipi. 
Fizik kattaliklarni o'lchash qurilmalariga o'lcham va o'lchov asboblari kiradi. 
O'lchash birliklarini aniq ifodalashga mo'ljallangan fizik jism, modda yoki 
qurilmaga o'lcham deb ataladi (masalan, tarozi toshlari, o'lchov kolbalari, kalibrlar, 
o'lchov lineykalari, namunaviy qarshiliklari). O'lcham sifatida aniq xarakterli fizik 
xossalarga ega bo'lgan ba'zi moddalar ham ishlatiladi (masalan, qaynash va erish 
o'zgarmas temperaturali).
O'lchash asbobi - o'lchash natijasida informatsiyalarni kuzatuvchiga qulay 
bo'lgan signalga aylantiruvchi qurilmadir. Har qanday o'lchov asbobi birlamchi 
o'zgartirgich, aloqa kanali va ikkilamchi asbobdan iborat. O'lchash ob'ektida 
o'rnatish va o'lchanadigan kattalikni chiqish signaliga aylantirish uchun 
ishlatiladigan qurilmaga birlamchi o'zgartirgich deb ataladi. Birlamchi 
o'zgartirgichni chiqishida ishlatiladigan energiyani turiga ko'ra elektrik, pnevmatik, 
gidravlik va mexanik turlari mavjud. Elektrik o'zgartirgichlar o'z navbatida 
parametrik va generatorli turlarga bo'linadi.
Parametrik o'zgartirgichlar tashqaridan berilayotgan energiya manbaini 
o'zgartirish orqali chiqish signali hosil qiladi. Aktiv qarshilikli, induktiv va sig'imli 
parametrik o'zgartirgichlar keng tarqalgan. Generatorli o'zgartirgichlar 
o'lchanadigan kattalik o'zgarishi bilan elektr yurituvchi kuch hosil qiladi. Chiqish 
signalini xarakteriga ko'ra o'zgartirgichlar uzluksiz harakatli va uzlukli harakatli 
(releli va impul'sli) turlariga bo'linadi.
O'lchanadigan kattalikni o'lchov birligi bilan tenglashtirishga mo'ljallangan 
qurilmaga o'lchov asbobi deb ataladi.
Kontrol' 
o'lchov 
asboblarini 
(KO'A) 
quyidagi 
belgilariga 
ko'ra 
klassifikatsiyalanadi:
I. O'lchanayotgan kattalik turiga kura KO'A quyidagi turlarga bo'linadi: a) 
temperaturani o'lchash asboblari - termometrlar b) bosim va siyraklanishni o'lchash 
asboblari - manometrlar, vakuumetrlar v) suyuqlik va sochiluvchan moddalar 

---

sathini o'lchash asboblari-sath o’lchagichlar g) moddalar sarfi va miqdorini 
o'lchash asboblari - sarf o’lchagichlar d) moddalar tarkibi va xossalarini o'lchash 
asboblari - namlik, zichlik o’lchagichlar.
II. Bajariladigan metrologik funksiyasiga ko'ra ishchi (texnik va 
laboratoriya), namunaviy va etalon KO'A bo'linadi.
III. Informatsiya olish usuliga ko'ra ko'rsatuvchi, o'ziyozar, signallovchi, 
integrallovchi, solishtiruvchi va rostlovchi turlari mavjud.
IV. Ishlash prinsipiga ko'ra mexanik, gidravlik, pnevmatik, elektrik, 
kombinatsiyalashgan KO'A ajratiladi.
V. O'rnatish joyiga ko'ra mahalliy, distansion va telemetrik turlarga 
bo'linadi.
Nazorat uchun savollar.
1. O’lchash vositasi deb qanday vositaga aytiladi?
2. O’lchash usuli qanday usul?
3. O’lchashlarda qanday usul turlari mavjud?
4. O'lchov asbobi deb nimaga aytiladi?
5. O’lchash qrilmasi qanday vazifalrni bajaradi?