5-ma’ruza tabiatdan foydalanish tushunchasi

Gidro-mineral resurslar. Yer osti suvlarini chuchuk suv deb 
ataganimiz 
bilan, 
u kimeviy 
tarkibi 
jixatidan asosan 
gidrokarbonatli va gidrokarbonat sulfatli qisman sulfat xloridli va 
xloridlidir. Bunday mineral suvlar Chimyon, Polvontosh, Shursuv, 
Chortok, Sitorai Moxi xosa, Gazli va boshka joylarda topilgan. 
Agro iqlim resurslari. O‘zbekistonning agroikdim resurs-lari
xolati uning materikning ancha ichkarisida joylashgan-ligiga
hamda murakkab yer sirti tuzilishiga bog‘likdir. Quyosh 
radiatsiyasi, mamlakatimizda iyun oyida quyosh ufqdan Toshkentda
72
o
S, Termizda 76
o
S gacha ko‘tariladi. Yoz oylarida mamlakati-
miz xududi kuyosh nuridan nihoyat ko‘p energiya qabul qiladi. 
O‘rtacha bir yilda mamlakatimiz bir kv.sm yer yuzasiga 100-120 
ming kalloriya Quyosh nuri tushadi, quyoshdan kelayotgan
issiqlikning 70-80 foizi tuproq va yer yuzasi havosining
isishiga sarf buladi, kuyoshdan kelayotgan energiyadan xalq
xo‘jaligida energiya manbai sifatida foydalanishni yo‘lga qo‘yishni
amalga oshirish kerak. Quyosh energiyasi respublikamizda noananaviy 
energiya resurslariga kiradi. Shuningdek shamol energiyasi, atom 
energiyasi, dengiz to‘lqin energiyalari ham shular jumlasidandir. 
Ananaviy energiya resurslariga neft, gaz, ko‘mir, GES, IES lar
kiradi. 
Shaharlarda transport saroylarining ma’lum darajada kenga-yishi, 
transport oqimlarining tezligi va magistral yo‘llarining umumiy uzunligi 
ortadi. 
Aviatsiya transportining rivojlanishi ko‘pchilik zamonaviy katta 
maydon egallaydigan aeroportlar shaharlarga yaqinlashgan. O‘z
navbatida shaharlarni kengayishi ham shuningdek, ular orasiga avvaldan 
qo‘yilgan sanitar zonani qisqarishiga olib kelmoqda. Natijada aholi 
yashaydigan xududlarning anchagina qismi va shahar aholisining jamoa 
bo‘lib dam olish joylari va tabiat zonalari shiddatli aviatsiya dvigatel-
motorlar quvvatini oshirishni talab qiladi, bu esa aeroport xududlarida 
shovqinni yana ham ko‘tarili-shiga olib keladi. 
Radioelektronikaning taraqqiyoti, elektron qurollanishni ortishi, 
urbanizatsiyalangan xududlarda elektrotexnik, elektron agregatlar 
zichligini ortishi elektromagnit nurlanishlarning atrof muhitga ta’siri 
ortib boradi. Aholi yashaydigan joylarda elektromagnit maydonlari 
amalda barcha xududlarni qoplaydi.

---

Elektromagnit energiyasi o‘rta, qisqa, ultra qisqa chastotalar 
oralig‘ida bo‘lib, ularning ta’sir kuchi radio uzatuvchi ob’ektlar 
orasidagi masofa va quvvatiga bog‘liq. 
Radiochastotalarning elektromagnit maydonlari, radio uzatuvchi 
ob’ektlar yaqiniga joylashgan xonadonlar, jamoa xonalar, kasalxonalar 
va boshqa binolarga kirishi mumkin. Elektromagnit energiyalarining
kuchlanishi ta’siri natijasida odam va hayvon organizmida agarda ular 
himoyalanmagan bo‘lsa hayvonlar organiz-mida yoqimsiz o‘zgarishlar 
bo‘lishi mumkin, ayniqsa markaziy nerv sistemasi, yurak tomir sistemasi 
va qonda. 
Keyingi yillarda shaharlarda va aholi yashaydigan xududlarda o‘ta 
yuqori kuchlanishli elektr uzatuvchi tarmoqlar tizimi kuchaymoqda 
(500-750-1150 kVt) ular sanoat chastotasi (50 Gs) deb nomlanuvchi 
elektromagnit maydonining asosiy manbalaridir. 
Ular yaqin atrofda joylashgan ekin maydonlaridagi qishloq 
xo‘jalik ekinlarining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Magnit 
maydonining kuchlanishida tuproq zichlashadi, ularda biokimyo jarayon 
o‘zgaradi va sekinlashadi, tuproq mikroorganizmlari xo‘jayralari 
deformatsiyalanadi va boshqalar. 
Atrof muhitni reaktiv ifloslanishi inson tomonidan tabiiy va sun’iy 
radioaktiv moddalardan foydalanishi natijasida tabiiy reaktiv fonning 
ko‘tarilishi bilan xarakterlanadi. Radioaktiv moddalar havo harakati va
suv oqimi, qushlar, hayvonlar va baliqlar yordamida bir joydan ikkinchi
joyga ko‘chiriladi. 
Aholi zich joylashgan joylarda AES joylashtirish juda katta 
muammolardan hisoblanadi. AESlarni aholi yashash sistemalarida 
joylashtirish ikki asosiy faktorlar bilan bog‘langan avariya bo‘lim xavfi 
va u vaqtda tashlamalarning bo‘lish mumkinligi. Jahon energetikasini 
atom energetikasisiz tasavvur etish qiyin. Hozirgi paytlarda jahonda 370 
atrofida atom ishlaydi, jumladan umumiy quvvati 28 mln.kvt bo‘lgani 
bizning mamlakatimizda ishlamoqda.