5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo’nalishlari va asosiy muammolari Reja

Diniy bilim. Dinning asosiy vazifasi – inson hayoti, tabiat va jamiyat borlig’ining mazmunini aniqlashdir. U insoniyat to’plagan tajribaga tayanib, inson
hayotining muhim ko’rinishlari, chunonchi: oila va turmushdagi xulq-atvor, axloqiy qoidalar, mehnat, tabiat, jamiyat va davlatga munosabatni tartibga soladi. Din universumning pirovard mazmunlari haqidagi o’z tasavvurini asoslab, dunyo va insoniyatning birligini tushunishga ko’maklashadi. U inson va uning hayotini o’zgartirishga qodir bo’lgan haqiqatlar tizimlaridan iborat. Diniy ta’limotlarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular kollektiv tajribasini ifodalaydi va shu bois nafaqat har bir dindor odam, balki dinga sig’inmaydiganlar uchun ham qadrlidir.
Diniy ta’limotlarning vazifasi Xudo bormi, uni qanday qilib bilish mumkin, umuman, Xudoni bilish mumkinmi, degan savollarga javob berishdan iborat. Din o’z dunyoqarashini Muqaddas Kitob matnlarida, shuningdek diniy rasm-rusum va
urf-odatlarda ifoda etadi. Diniy rasm-rusumlarning bir unsuri ramziy ahamiyatga egadir. Diniy ramzlar g’oya va obraz muvozanatini o’zida mujassamlashtiradi.
Ongning o’ziga xos shakli sifatida din e’tiqod, ishonch va bilish mexanizmlari
(hayot tajribasi)ga tayanadi. Diniy e’tiqod refleksiya bilan qo’llab-quvvatlanadi, shaxsning fojeiy tajribasi (o’lim xavfi yoki yaqinlarini yo’qotishi)ni anglab yetish orqali yuzaga keladi yoki mustahkamlanadi, bu tajriba shaxsni o’z hayoti va tafakkur tarzini tubdan o’zgartirishga da’vat etadi. Dindorlar shohidlik berishicha, diniy e’tiqod diniy vahiy kelishi natijasida tug’ilishi mumkin.
Din dunyo va insonni intuitiv-mistik yo’l bilan anglashning o’ziga xos usullarini yaratgan. Bunday usullar jumlasiga vahiy va meditasiyani kiritish lozim.
Vahiy tushunchasi diniy tasavvurlarning tadrijiy rivojlanishi jarayonida
shakllangan. Dastlab u oliy kuchlar tanlagan ayrim shaxslarning trans holatida shu kuchlar nomidan so’zlash qobiliyati sifatida qaralgan (valilar, shamanlar va sh.k.). Muqaddas Kitob matnlariga doimiy murojaat etish dindorga ularda yangi haqiqatlarni kashf qilish, ularga o’z hayotini solishtirish va uni qayta tushunish imkonini beradi.
Meditasiya – o’z tafakkurini bir obyektga qaratish, inson e’tiborini chalg’ituvchi barcha begona omillarni chetga chiqarish yo’li bilan fikr yuritish,
narsa, g’oya, dunyoni idrok etish. Dinda meditasiya shaxsiy ongning Absolyut bilan birikuvini anglatadi. Xristianlikda meditasiya inson shaxsi va ilohiy shaxsning muayyan oqibati sifatida talqin qilinadi. Meditasiya, odatda, tabiiy refleksiya jarayoniga aylanadigan harakatlarning muayyan ketma-ketligi bilan bog’liq. U ayrim psixotexnik usullardan foydalanishni nazarda tutadi. Bunda dindor mazkur usullar yordamida u o’zini boshqarish, o’zlikni yoki tabiatni
estetika, aksiologiya – falsafiy bilimning qadriyatlar dunyosini o’rganuvchi maxsus

anglashga ko’maklashuvchi g’ayritabiiy ruhiy kuchlardan foydalanayotganiga ishonchi komil bo’ladi. Meditasiyaning bilish usuli sifatidagi samaradorligini fan tan oladi; davolash uchun mo’ljallangan psixotexnika va autogen mashq sistemalari diniy-mistik g’oyalar bilan bog’liq emas.
Diniy bilimning o’ziga xos xususiyatlari shu bilan belgilanadiki, u odamlarning o’zini boshqaruvchi dunyoviy (tabiiy va ijtimoiy) kuchlarga munosabatining bevosita emosional shakli bilan bog’liq. Bu kuchlarning xayoliy in’ikosi bo’lgan diniy tasavvurlar borliq haqidagi ma’lum bilimlarni ifoda etadi. Odamlar asrlar va mingyilliklar mobaynida to’plagan diniy va boshqa bilimlar xazinasi sifatida, masalan, Injil va Qur’onni qayd etish mumkin. Biroq din (mifologiya kabi) bilimni izchil va nazariy shaklda ifodalamagan. U umumiy, yaxlit, o’ziga to’q va isbotlangan obyekt bilim ishlab chiqarish vazifasini hyech bajarmagan va bajarmaydi.
Agar diniy bilimga dunyoga emosional munosabatning g’ayritabiiy narsalar va hodisalarga ishonch bilan birikuvi xos bo’lsa, ilmiy bilishning zamirida emosiyalar
va e’tiqodni o’ziga bo’ysundiruvchi oqilonalik yotadi.