5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo’nalishlari va asosiy muammolari Reja

Falsafiy bilim. Falsafa, san’at va din kabi, bilish vazifalarini yechish bilangina kifoyalanmaydi. Uning bosh vazifasi san’at va din bilan uyg’un – inson dunyoda
ma’naviy mo’ljal olishiga ko’maklashish. Falsafiy bilim ayni shu maqsadga bo’ysundirilgan. Falsafa umuman dunyo, uning «birinchi» asoslari, hodisalarning universal o’zaro aloqasi, borliqning umumiy xossalari va qonunlari haqida umumiy tasavvurni shakllantiradi. Falsafa dunyoni insonga bog’lab o’rganadi. Me’yorlar va ideallar, ilmiy bilimlar va san’at yutuqlari, insonning tashvishlari, ehtiyojlari, hayot mazmunini anglash yo’lidagi izlanishlari faylasufning dunyoqarashini, falsafiy mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa jamiyat ongi, jamiyat madaniyatining nazariy ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur tarzi, qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni ko’rib chiqish xususiyatini belgilaydigan madaniyat bilan uzviydir. Falsafa umuman dunyoga va madaniyat subyekti sifatidagi insonga murojaat etadi. Falsafiy bilim donishmandlik sifatida tavsiflanadi. Donishmandlik – dunyoni va insonning undagi o’rnini yaxlit tushunish andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun muhim bo’lgan haqiqatlarning tagiga yetish uchun (ilmiy va noilmiy) bilimdan foydalanadi. Kant falsafa deganda inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini beruvchi eng so’nggi maqsadlarini anglab yetishni tushungan, falsafa bu bilimlarning inson uchun ahamiyatini aniqlaydi, deb hisoblagan. Falsafa inson faoliyatini yo’lga soluvchi tamoyillar, yondashuvlar, qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va o’z- o’ziga munosabatini belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi obrazini yaratib, falsafa muqarrar tarzda qadriyatlar dunyosiga murojaat etadi. Etika,
Gegelning falsafiy g’oyalari hozirgi zamon tafakkuriga asos soldi. Biroq har bir

sohalari. Falsafa san’atda o’zining yorqin va ishonarli ifodasini topishi bejiz emas. Ko’pgina faylasuflar uning metaforalarga boy obrazli tilidan o’z g’oyalarini ifodalash uchun foydalanadi.
Din kabi, falsafiy bilimning ham bosh maqsadi – insonni kundalik tashvishlar
sohasidan olib chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish uyg’otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng zamonaviy qadriyatlar sari yo’l ochish. Biroq din – bu ommaviy ong bo’lsa, falsafa – nafaqat iste’dod, balki kasbiy bilim va ko’nikmalarni ham talab qiluvchi elitar ongdir.
Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-texnikaviy va nazariy-ma’naviy asoslarning uyg’unlashishi uning ongning betakror shakli sifatidagi o’ziga xos xususiyatini belgilaydi. Bu falsafa tarixida – tarixan, vaqtda bir-biri bilan tasodifiy emas, balki muqarrar tarzda bog’langan falsafiy ta’limotlarning g’oyaviy mazmunini meros qilib olish, rivojlantirish jarayonida ayniqsa bo’rtib ko’rinadi. Bu ta’limotlarning barchasi – yaxlit bir butunning qismlari, xolos. Oqilonalikning boshqa sohalarida (masalan, fanda)gi kabi, falsafada ham yangi bilim o’zining avvalgi darajasidan voz kechmaydi, balki uni o’zining ayrim ko’rinishi sifatida o’z tarkibida qoldiradi. Tafakkur tarixida biz taraqqiyotni, abstrakt (nomukammal, biryoqlama) bilimdan yanada aniqroq (mukammal, serqirra) bilim sari muttasil yuksalishni kuzatamiz, deb ta’kidlagan edi Gegel. Falsafiy ta’limotlarning ketma-ketligi ham g’oya mantiqiy ta’riflarining ketma-ketligi bilan asosan bir xil, ya’ni bilish tarixi anglab yetilayotgan predmetning obyektiv mantiqiga mos keladi.
Biroq falsafiy bilimning ma’naviy (qadriyatlar va mo’ljallar) qismi yuksalish qonuniga ham, hokimiyat va vaqtga ham bo’ysunmaydi. U tarixiga «yuksak»,
«tuban» mezonlari bilan yondashish mumkin bo’lmagan san’atga yaqinroq.
Nyuton ta’biri bilan aytganda, olimlar o’z o’tmishdoshlarining «yelkalari»da turadi: ular o’z ijodi bilan bir umumiy ishni davom ettiradi, rivojlantiradi.
San’atkorlar esa bir safga tizilmaydi. Zero, ularning har biri – alohida dunyo, alohida olam (lekin bu davrlar va avlodlarning badiiy tajribasida vorisiylikni istisno etmaydi).
Buyuk san’atkor o’z davrining buyuk ifodachisi bo’lib, ayni shu ma’noda uning ijodi odamlar uchun olamshumul ahamiyat kasb etadi.
Biroq falsafiy bilimning nazariy qismi, ya’ni uning ichki mantiqi ancha murakkabdir. Bu falsafiy g’oyaning serma’noliligi, u rivojlantirilishi, har xil, hatto
qarama-qarshi yo’nalishlarda davom ettirilishi mumkinligi bilan izohlanadi. Masalan, Lokk (XVII asr ingliz faylasufi) falsafasidan uning izdoshlari (idealist Berkli va fransuz ma’rifatchi materialistlari Didro, Golbax) bir-birini mutlaqo istisno etuvchi xulosalar, chunonchi: Berkli – subyektiv-idealistik, fransuz mutafakkirlari – ma’rifatchilik bilan bog’liq xulosalar chiqarganlar. Kant,
ko’ri bilishni o’z oldiga pirovard maqsad qilib qo’yadi. Bu o’zgarish har doim

kantchi, gegelchining o’z Kanti, o’z Gegeli bor, ularning har biri o’z o’tmishdoshlarini o’zicha talqin qiladi. Shuningdek, biron-bir yirik faylasuf o’z g’oyalarini bitta yagona manbadan olmagan. Kant Leybnis va Yumga, Forobiy Aristotel va Platonga tayangan va hokazo. Bularning barchasi yangi falsafiy bilimning vujudga kelishi va taqdirining serqirra manzarasini chizadi. Bu yangi falsafiy bilimda ijodiy tanqid muhim rol o’ynaydi.
Har qanday bilim singari, falsafiy bilim ham haqiqat va ishtiboh birligidir. Biroq gnoseologiyada bu tushunchalar alohida mazmun kasb etadi. Bu mazmun
ijtimoiy-tarixiy, ijtimoiy-ma’naviy xususiyatga ega bo’lib, u muqarrar tarzda nafaqat bizning tafakkurimizni, balki unga bog’liq bo’lgan, unga asoslangan bizning harakatlarimizni ham baholashni o’z ichiga oladi. Biroq, insonning oliy maqsadlari – uning universal, jismoniy, aqliy va ma’naviy kuchlarini rivojlantirishga mos keladigan harakat (qilmish, qaror, niyat)gina haqiqiydir. Haqiqat, chin hayot kabi, insonning yuqorida zikr etilgan kuchlari va ijodiy qobiliyatini cheklamaydigan, toraytirmaydigan, balki ularni kengaytiradigan va rivojlantiradigan tamoyillar va qadriyatlarga rioya qilish demakdir. O’z navbatida, ishtiboh ham oddiy subyektiv mantiqiy xato, yanglishish, adashish yoki dushmanlarning kirdikorlari mahsuli emas, balki tarix adashuvining muqarrar natijasidir.
Masalan, kommunistlarning barcha yo’llar bizning asrimizga, jamiyatni erkinlik, tenglik va birdamlikka yetaklaydi, degan umid va ishonchlarini xatoga yo’yish mumkin, chunki ularning birontasi ham o’z tasdig’ini topmadi. Biroq
xatolar zamirida teran mazmun yotadi. Axloqiy imperativ (ideal, orzu) borliq emas, biroq u mazkur borliqning darakchisi. Jamiyatda axloqiy tushunchalar, qadriyatlarga munosabatning o’zgarishi insoniyat millionlab kishilar hayotida olamshumul o’zgarishlar yuz berishi arafasida turganining eng aniq ko’rsatkichidir. Zotan, g’oyalar yo’q joydan paydo bo’lmaydi, osmondan tushmaydi. Ilmiy bilim ma’nolar, maqsadlar, qadriyatlar va insonning qiziqishlariga befarq bo’lsa, falsafiy bilim insonning dunyodagi o’rni va roli haqidagi bilimdir.