5-mavzu. Cho‘kindi tog‘ jinslari haqida umumiy tushuncha Reja

CHaqiq jinslarning zarrachalar o’lchamiga qarab klassifiktstiyasi.
1. jadval. 
№ Jinslar nomi 
O’lchami 
mm.da 
№ 
Zarrachalar nomi 
O’lchami 
mm.da 
1 Yirik valunlar, yirik
xarsang toshlar 
800-400 
9 
Mayda graviy, mayda 
dresva 
6-2 
2 O’rta valunlar, o’rta 
xarsang toshlar 
400-200 
10 
Yirik qum 
1-2 
3 Mayda valunlar, mayda 
xarsang toshlar 
200-100 
11 
O’rtacha qum 
1-0,5 
4 Yirik shag’al tosh, yirik 
sheben 
100-80 
12 
Mayda qum 
0,5-0,25 
5 O’rtacha shag’al, o’rtacha 
sheben 
80-40 
13 
Juda mayda qum 
0,25-0,05 
6 Mayda shag’al, mayda 
sheben 
40-20 
14 
Yirik chang 
Mayda chang 
0,05-0,01 
0,01-0,002 
7 Yirik graviy, yirik dresva 
20-10 
15 
Yirik gil 
0,002-0,001 
8 O’rtacha graviy, o’rtacha 
dresva 
10-6 
16 
Mayda gil 
0,001 
Xalq xo’jaligida gillar juda ham muhim rol o’ynaydi. Ular ayniqsa qurilish 
ishlarida ko’p ishlatiladi: ular g’isht tayyorlashda, kanalizatsiya trubalari, 
cheripitsa va ko’proq yo’llar uchun material sifatida ishlatiladi. Gilning tarkibida 
oz miqdorda SaSO
3
bo’lsa, ular oxakli yoki mergelli gil deyiladi, agarda SaSO
3
, 
MgSO
3
tuzlari tog’ jinsi tarkibining 40-60% ni tashkil etsa. qolgan qismi esa gil 
zarrachalaridan iborat bo’lsa, ular mergel deb ataladi. SHunday qilib, mergel gili 

---

bilan kimyoviy jinslar o’rtasida hosil bo’lgan cho’kindi tog’ jinsi hisoblanadi. 
Gillar ustida imorat qurganda ularning mineralogik tarkibini yaxshi bilish zarur, 
chunki gillar tarkibida ba’zi minerallar suv ta’sirida shishish xususiyatiga ega 
bo’ladi. 
Supes, suglinok tog’ jinslari ular tarkibidagi gil zarrachalarining foiz 
miqdoriga qarab nomlangan. Agar gilli tog’ jinsida changli zarrachalar miqdoriga 
nisbatan qumli zarracha ko’p bo’lsa, u holda tog’ jinsining nomiga changli degan 
so’z qo’shib yozilmaydi. 
Misol: suglenok og’ir, supes u engil va xokazo. 
Bundan tashqari, gilli jinslarga plastiklik soniga qarab ham nom beriladi. 
Plastiklik soni gilli tog’ jinslarining tarkibidagi gilli zarrachalarning miqdoriga 
bog’liq bo’lib, quyidagicha klassifikatsiyalanadi (2-jadval).