5-mavzu. Cho‘kindi tog‘ jinslari haqida umumiy tushuncha Reja

5.3.Kimyoviy cho’kindi jinslar va qurilishda ishlatilishi. 
 
Kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan cho’kindi jinslarning ko’pchilik qismi 
kontinental sharoitda, suv havzalaridan suvning parlanishi, suvda tuz 
kontsentratsiyasining oshishi natijasida kimyoviy cho’kindi sifatida cho’kishdan 
hosil bo’ladi. 
Quruqlikda kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan tog’ jinslari cho’kindilar 
mineralizatsiyasi katta bo’lgan buloqlar oldida tarqalgan bo’ladi. Bunday cho’kindi 
tog’ jinslariga ba’zi ohaktoshlar (oolitli ohaktosh) dolomit, angidrit, gips, osh tuzi 
misol bo’ladi. Ularning asosiy xususiyatlaridan biri suvda yaxshi erishidir. Ba’zi 
tog’ jinslarining suvda kam erishiga qaramay, ularda kavernalar, g’orliklar paydo 
bo’ladi. Bunday g’orliklarga Uraldagi Qungurskiy g’ori misol bo’la oladi. Uning 
uzunligi bir necha kilometrni tashkil etadi. 
Ohaktosh deb asosiy tarkibini kalьtsit minerali tashkil etuvchi tog’ jinsi 
tushuniladi. Kalьtsitdan tashqari ohaktoshlarda har xil organik va mexanik 
aralashmalar bo’lishi mumkin. Ohaktosh kontinental sharoitda, buloq yon 
atroflarida tarqalgan bo’ladi. Yer osti suvlari gazga boy bo’ladi, bu suvlar yer 
yuzasiga chiqqanda, undan bu gazlar intensiv ravishda ajralib chiqadi va kalьtsit 
cho’kindiga tushadi. Bu yotqiziqlar katta mustaxkamlikka ega bo’ladi. Zichligi 
1,9-2,0 g/sm
3
, mustaxkamligi 60-100 MPa gacha. Ohaktosh xalq xo’jaligida keng 
foydalaniladi. U yaxlitligi, zichligi, undagi minerallarning tiniqligiga qarab 
pardozlash ishlarida, ohak va tsement tayyorlashda, kimyoviy sanoatda keng 
miqiyosda ishlatiladi. O’zbekiston xududida ohaktosh konlari juda keng tarqalgan: 

---

Masalan, Navoiy, Karaxtoy, Qo’ng’irot, Kosonsoy, Oqtosh, Zarafshon va 
boshqalar. 
Dolomit –ohaktosh jins bo’lib, shu nomli minerallardan [CaMg(CO
3
)]
2
tuzilgan. Rangi kulrang, oq yoki qizg’ish. Dolomit donador kristallangan 
strukturali ko’rinishga ega, zichligi 2,7-2,9 g/sm
3
, mustaxkamligi 100-140 MPa. 
Respublikamizda juda keng tarqalgan bo’lib, qurilish xom ashyosi sifatida keng 
ishlatiladi. 
Sulьfat tog’ jinslari. Angidrit, gips shu nomga ega bo’lgan minerallardan 
tashkil topgan bo’ladi, bu tog’ jinslarining rangi oq, sarg’ish, kulrang bo’lib, 
donador shishasimon tuzilishga ega bo’ladi. Suv ta’sirida 1,0 MPa dan kichik
bosimda angidrit o’z hajmini 35% ga oshirib gipsga aylanishi mumkin. Yana katta 
bosim ta’sirida oldingi holiga, angidritga aylanishi mumkin. SHuning uchun bu 
tog’ jinslari tarqalgan joylarda ustki qismida gips ostida esa angidrit yotadi. 
Bunday tog’ jinslari Jizzax va Farg’ona vodiylarida keng tarqalgan. Qurilish 
materiali sifatida keng ishlatiladi. Ular O’bekiston xududida Xojaqo’l, Quvasoy, 
Qo’ng’irot, SHarg’un kabi konlardan qazib olinadi. 
Osh tuzi - qatlamlar holida sho’r ko’llar va dengiz qo’ltiqlaridagi yotqiziqlar 
orasida uchraydi. Osh tuzining rangi hosil bo’lish sharoitiga va tarkibidagi turli 
aralishmalarga qarab oq, sariq, qizil, havorang bo’ladi. Suvda oson eriydi. Asosan 
u galit mineralidan tashkil topgan. Osh tuzi konlari O’zbekiston xududi 
Qashqadaryo viloyati, SHaxrisabz tumanida uchraydi.