5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Bilishdagi qarama-qarshiliklar. Bilish jarayoni ma’lum qarama-qarshiliklardan ham xoli 
emas. Ular bilishning murakkab muammolarga to’la xususiyatini aks ettiradi. Bilish jarayonida 
mavjud qarama-qarshiliklarning ayrimlarini aytib o’tamiz.
Sub’yekt va ob’yekt (ya’ni inson va tashqi dunyo) o’rtasidagi qarama-qarshilik mangu va 
mutlaqo tabiiydir. U insonning dunyoni amalda o’zgartirish ehtiyoji bilan bu dunyo haqidagi 
bilimlarning kamligi (yoki umuman mavjud emasligi) o’rtasidagi nomuvofiqlikni ifodalaydi. 
Aslida bilish jarayoni doim ayni shu nomuvofiqlikdan boshlanadi.
Ba’zan bilishga sezgi a’zolari ma’lumotlari bilan tashqi dunyoning fikr va tushunchalardagi 
in’ikosi o’rtasidagi qarama-qarshilik xosdir. Ma’lumki, Quyoshning chiqishini faqat Quyosh 
harakatsiz yer atrofida aylanishini taxmin qilib, sezgi a’zolari yordamida tushuntirish mumkin. 
Biroq bu hodisani ilmiy mushohada yordamida, ikkala osmon jismining harakatchanligini 

---

isbotlash yo’li bilan ham tushuntirish mumkin. Bu qarama-qarshilik taxminlarimizning mantiqiy 
dalillar va mulohazalar tizimi yordamida tajribada sinash yo’li bilan yechiladi.
SHakllangan nazariya bilan olingan yangi ilmiy dalillar va eksperimental ma’lumotlar 
o’rtasidagi qarama-qarshilik ham bilish uchun tabiiy bir holdir. Bunda mazkur dalillar yordamida 
nazariyaga aniqlik kiritish yoki, aksincha, uni eskirgan va o’z ahamiyatini yo’qotgan deb topish 
talab etiladi.
Bilish jarayonida fandagi oqimlar, maktablar va ayrim nazariyalar o’rtasida qarama-
qarshiliklar yuzaga keladi. Bunday qarama-qarshilik falsafada ham, masalan, «Demokrit 
yo’nalishi» va «Platon yo’nalishi» o’rtasida mavjud. Insonning tashqi dunyoni to’liqroq va 
aniqroq bilishga intilishi bilan buning uchun sub’yektiv va ob’yektiv chegaralar (inson 
qobiliyatining cheklanganligi, fan va texnika rivojlanish darajasining yetarli emasligi va 
boshqalar) mavjudligi o’rtasidagi nomuvofiqlik odatdagi hol hisoblanadi. Faol va rivojlanuvchi 
jarayon bo’lgan inson bilishi uchun qarama-qarshiliklarning mavjudligi tabiiy bir holdir. 
Ularning umumiy negizini amaliyot, ijtimoiy hayot tashkil etadi. Qarama-qarshiliklar amaliyot 
jarayonida yangi metodlar va dalillarni izlash, bilish sub’yektining intellektual qobiliyatini 
takomillashtirish yo’li bilan yechiladi.