5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»
Bilishning empirik va nazariy darajalarini farqlash mezonlari
Download 0.9 Mb. Pdf ko'rish
|
5 mavzu gnoseologiya a007a4c8ca028358a58bf353c8ff4093
Bilishning empirik va nazariy darajalarini farqlash mezonlari. Nazariy va empirik
narsalar va hodisalar muammosi xususida juda ko’p metodologik adabiyotlar mavjud. Bilishning bu darajalari XX asrning 30-yillarida pozitivizm ta’limotida fan tilini tahlil qilish natijasida empirik va nazariy atamalar ma’nosidagi farqlar aniqlangan. Bu farq tadqiqot vositalariga ham taalluqli. Biroq, bundan tashqari, tadqiqot predmetining xususiyati va uni o’rganish metodlarining har xilligini e’tiborga olib, ilmiy bilishning ikki darajasini ham farqlash mumkin. Bu farqlarni mufassalroq ko’rib chiqamiz. Nazariy va empirik tadqiqot vositalarining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi. Empirik tadqiqot zamirida tadqiqotchining o’rganilayotgan ob’yekt bilan amalda bevosita aloqa qilishi yotadi. U kuzatishlarni amalga oshirish va eksperiment o’tkazishni nazarda tutadi. SHu sababli empirik tadqiqot amalda kuzatish va eksperiment kuzatishda asboblar, moslamalar va boshqa vositalarni o’z ichiga oladi. Nazariy o’rganishda tadqiqotchi ob’yektlar bilan amalda bevosita aloqa qilmaydi. Bu darajada ob’yekt faqat bilvosita, amalda emas, balki tafakkur yo’li bilan amalga oshiriladigan eksperimentda o’rganilishi mumkin. Eksperimentlar va kuzatishlarni tashkil etish bilan bog’liq vositalardan tashqari, empirik tadqiqotda tushunchalar apparatidan ham foydalaniladi. Tushunchalar bu yerda ko’pincha fanning empirik tili deb ataladigan alohida til sifatida amal qiladi. Bu til ancha murakkab tuzilishga ega bo’lib, unda empirik atamalar va nazariy til atamalari o’zaro ta’sirga kirishadi. Empirik atamalar empirik ob’yektlar deb nomlash mumkin bo’lgan alohida abstraksiyalarni anglatadi. Ularni borliq ob’yektlaridan farqlash lozim. Empirik ob’yektlar – bu amalda narsalar xossalari va munosabatlarining ayrim to’plamiga ega bo’lgan abstraksiyalardir. Borliq ob’yektlari empirik bilishda aniq qayd etilgan va cheklangan belgilar to’plamiga ega bo’lgan ideal ob’yektlar obrazida namoyon bo’ladi. Nazariy bilishga kelsak, unda boshqa tadqiqot vositalari qo’llaniladi. Bu yerda o’rganilayotgan ob’yekt bilan moddiy, amaliy o’zaro ta’sirga kirishish vositalari mavjud emas. Biroq nazariy tadqiqot tili ham empirik tavsiflar tilidan farq qiladi. Uning negizi sifatida nazariy ideal ob’yektlarni anglatuvchi nazariy atamalar amal qiladi. Ular shuningdek ideallashtirilgan ob’yektlar, mavxum ob’yektlar yoki nazariy konstruktlar deb ham ataladi. Ular borliqning mantiqiy rekonstruksiyalari hisoblanadigan alohida abstraksiyalardir. Birorta ham nazariya bunday ob’yektlar yordamisiz yaratilmaydi. Bilishning empirik va nazariy turlari nafaqat tadqiqot faoliyatining vositalari, balki metodlariga ko’ra ham farq qiladi. Empirik darajada asosiy metodlar sifatida amalda eksperiment o’tkazish va kuzatishdan foydalaniladi. Bu yerda o’rganilayotgan hodisalarni ob’yektiv tavsiflashga qaratilgan empirik tavsiflash metodlari ham muhim o’rin tutadi. Nazariy darajada bilishga kelsak, bu yerda alohida metodlar, chunonchi: ideallashtirish (ideallashtirilgan ob’yektni yaratish metodi); ideallashtirilgan ob’yektlar bilan nazariy eksperiment o’tkazish; nazariyani yaratishning alohida metodlari (mavxumdan muayyanga yuksalish, aksiomatik va gipotetik-deduktiv metodlar); mantiqiy va tarixiy o’rganish metodlari va hokazolardan foydalaniladi. Metodlar va vositalarning bu o’ziga xos xususiyatlari empirik va nazariy o’rganish predmetining o’ziga xosligi bilan bog’liq. Bu darajalarning har birida tadqiqotchi ayni bir ob’yektiv borliq bilan ish ko’rishi mumkin, biroq u mazkur borliqni har xil nuqtai nazardan o’rganadi, shu sababli uning bilimlardagi ifodasi har xil ko’rinishga ega bo’ladi SHunday qilib, empirik va nazariy bilimlar bir-biridan predmeti, tadqiqot vositalari va metodlariga ko’ra farq qiladi. Biroq ularning har birini farqlash va alohida ko’rib chiqish abstraksiyadan iborat. Amalda bilimning bu ikki qatlami doimo o’zaro aloqa qiladi. Download 0.9 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling