5-мавзу: Халқаро тижорат арбитражи

Халқаро савдо арбитражининг давлатлар одил судлов муассаса­ла­ридан афзал жиҳатлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:

1) уларнинг фаолиятига халқаро савдо соҳасида ихтисослашган экспертларни жалб этиш имконининг мавжудлиги;

2) низо томонларининг суд таркибига таъсир ўтказиши, унда ўз­лари танлаган судьялар қатнашишига эришилиши мумкинлиги;
3) низони ҳал қилиш тартиби ҳам низолашаёт­ган тарафлар фик­рига кўра белгиланиши мумкинлиги;
4) низонинг арбитражда кўрилиши давлат судларидагига нисбатан тез ва расмиятчиликлардан анча холи эканлиги;
5) арбитражда иш кўриш одатда омма иштирокисиз (тор доирада) амалга оширилиши;
6) арбитраж жараёни давлат судларида иш кўришга нисбатан арзон ва тез кечиши;
7) қарорнинг томонлар хоҳишини эътиборга олган ҳолда чиқари­лиши ҳамда халқаро муомала принциплари ва одат­ла­ри­нинг ҳисобга олиниши;
8) халқаро конвенцияларнинг мавжуд тизими халқаро арбитраж қарорларининг бажарилишини таъминлаши.


Низонинг давлат суд тизимига кирувчи суд муассасаларида кўри­лиши низо қатнашчиларига қуйидаги ноқу­лай­лик­ларни туғдиради:
а) хорижий давлат суди учун мажбурий бўлган тартиб-қои­далардан бехабарлик ва шу туфайли низони ҳал этишга оид ҳужжатларни тар­жима қилиш, ишга адвокатни жалб этиш, расмий таржимон хизма­тидан фойдаланиш заруратининг юзага келиши;
б) суд процессини суд бўлаётган мамлакат тилида олиб бориш­нинг шарт эканлиги ва таржиманинг баъзан сифатсиз бўлиши;
в) низонинг бир неча суд босқичларида ҳал этилиши ва шу туфай­ли унинг чўзилиб кетиши;
г) давлат судларининг ҳар доим ҳам халқаро савдога оид низо­ларни ҳал қилиш учун керак бўладиган билим ва ваколатга эга бўл­маслиги;
д) низо юзасидан миллий қонунчилик доирасида далиллар тўпла­ниши ва уларга баҳо берилиши;
е) бир давлат суди чиқарган қарорларнинг бошқа давлат ҳу­дудида бажарилиши анча қийин эканлиги.
Халқаро тижорат арбитражининг вужудга келиши. Халқаро тижорат арбитраж институтининг ривожланиш тарихи бир неча асрларга бориб тақалади. Ҳакамлик муҳокамаси давлат адолатига қараганда анча олдинроқ пайдо бўлган, низоларни кўриб чиқишнинг ушбу усули ҳақида дастлабки янгиликлар Қадимги Рим даврига тўғри келади. Император Юстиниан биринчи марта ҳакамлик судларининг қарорларини штат судларининг қарорлари асосида қабул қилди. Бунга қадар, томонлар фақат ҳакамлик битимида махсус жазолар ёки мукофотларнинг ижросини таъминлашнинг бошқа усулини тақдим этишлари мумкин эди. Бу ҳакамлик муҳокамасининг ривожланиши арбитраж қарорлари тўғрисидаги қонун ҳужжатлари давлат судларининг қарорлари кучига эга бўлган жойда содир бўлади деган тезисни тасдиқлайди.
Тижорат низоларини ҳал қилиш ғояси тижоратнинг ўзи каби қадимги. Европанинг турли бурчакларидан келган савдогарлар ва савдогарлар тўпланган бозор ва ярмаркаларда кўпинча ҳал қилиниши керак бўлган низолар келиб чиқарди. Ва ушбу ярмаркалар жуда қисқа вақт давомида ўтказилганлиги ва оддий судлар савдо қоидалари, урф-одатлари ва қонунлари билан таниш бўлмаганлиги сабабли турли хил норасмий судларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Вақт ўтиши билан, бу судлар бугунги кунда ҳам мавжуд бўлган махсус савдогарлар судлари тизимига айланию улгурди.
Халқаро тижорат арбитражининг кейинги ривожланишига саноат инқилоби даврида пайдо бўлган ихтисослашган ҳакамлик судлари ёрдам берди. Турли хил касаба уюшмаларининг аъзолари низоларни ҳал қилиш учун ушбу судларга мурожаат қилишлари керак эди. Ҳакамлик судялари сифатида ўша уюшмаларнинг энг ҳурматли аъзолари ҳаракат қилишди. Ҳар бир касаба уюшма тизимида аниқлик, профессионал ҳакамлик судлари томонидан низоларни ҳал қилиш ва профессионал ва касаба уюшмаларининг қоидаларига риоя қилиш зарурати ошиб борди. Келиб чиққан низони ана шундай ҳакамлик судларига юборишга розилик бериб, ҳакамлик муҳокамаси тарафлари бир вақтнинг ўзида ушбу ҳакамлик судининг қарорини ҳурмат қилишга ва қабул қилинган қарорни сўзсиз бажаришга келишиб олдилар.
Савдо палаталари конгресси 1912 йилда Бостонда бўлиб ўтган йиғилишида халқаро соҳада юзага келган низоларни ҳал қилиш учун халқаро ҳуқуқий нормаларни яратиш зарурлигини тан олган резолюция қабул қилди.
Халқаро арбитражни ривожлантиришда муҳим қадам 1905 йилда ташкил этилган Савдо палаталари конгрессининг қарорига биноан 1914 йил
10 июнда Парижда Халқаро савдо палатасининг ташкил топиши бўлди.
С.Л.Лазаревнинг сўзларига кўра, ҳакамлик суди институтининг ривожланиш тарихида тўртта давр мавжуд.
Биринчи давр антик даврдан бошланади ва милоддан аввалги 1-минг йиллик охирига қадар, Қадимги Шарқ, Рим ва Қадимги Юнонистон аҳолиси ҳакамлик муҳокамасига мурожаат қилишган. Иккинчи даврда
(ХI-ХVIII асрлар) монархларнинг чексиз қудрати туфайли ҳакамлик процедуралари камдан-кам қўлланилади, учинчи даврда (ХVIII аср охири - ХХ аср бошлари) яна капиталистик муносабатларнинг шаклланиши арбитраж институтининг ривожланишига олиб келди.
Ҳозиргача давом этадиган тўртинчи даврнинг бошланиши 1899 ва 1907 йиллардаги Гаага Тинчлик конференциялари ва доимий ҳакамлик судининг шаклланиши саналари деб ҳисоблаш мумкин.
Халқаро тижорат арбитражининг ҳуқуқий табиати. Умумий ва халқаро тижорат арбитражида ҳакамлик судининг хусусиятини аниқлашга оид иккита асосий назария мавжуд, хусусан: юрисдикция, шартнома ва аралаш назариялардир.