5-Mavzu: Mintaqalar aholisi Reja

8-jadval. Mehnat resurslarining iqtisodiy faol va nofaol aholi bo`yicha taqsimlanishi (ming kishi)⁵

	2016 y.	2017 y.
Jami mehnat resurslari	18488,9	18666,3
shahar	9843,3	9949,5
jamiga nisbatan foizda	53,2	53,3
qishloq	8645,6	8716,8
jamiga nisbatan foizda	46,8	46,7
iqtisodiy faol aholi	14022,4	14357,3
shahar	7565,5	7474,4
jamiga nisbatan foizda	54	52,1
qishloq	6456,9	6882,9
jamiga nisbatan foizda	46	47,9
iqtisodiy nofaol aholi	4466,5	4309,0
shahar	2277,8	2475,1
jamiga nisbatan foizda	51	57,4
qishloq	2188,7	1833,9
jamiga nisbatan foizda	49	42,6

Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi bu yoshdagi I va II guruh nogironlari, shuningdek, imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar sonini chiqarib tashlash yo’li bilan aniqlanadi.
9-jadval Mehnat resurslari va aholi bandligi (ming kishi)⁶

Hududiy birliklar		Soni
	mehnat resurslari	iqtisodiy faol aholi	iqtisodiyotda bandlar
O`zbekiston Respublikasi	18666,3	14357,3	13520,3
Qoraqalpog`iston Respublikasi	1054,6	688,8	647,2
viloyatlar:
Andijon	1722,2	1404,1	1319,2
Buxoro	1073,1	874,6	826,5
Jizzax	756,2	492,6	468,2
Qashqadaryo	1784,6	1296,6	1218
Navoiy	547,2	445,7	422,4
Namangan	1549,5	1099	1034,9
Samarqand	2079,6	1629,8	1523,1
Surxondaryo	1423,9	1062,7	991,7
Sirdaryo	475,2	371,9	353,1
Toshkent	1623,9	1360,9	1289,6
Farg`ona	2031,1	1630,5	1525,7
Xorazm	1000,6	773,3	729,3
Toshkent sh.	1544,6	1226,8	1171,4

Mehnat resurslariga kiradigan ikkinchi toifa bular mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi mehnat bilan band bo’lgan shaxslardir. Ishga qabul qilishga o’n olti yoshdan yo’l qo’yiladi. O’n besh yoshga to’lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning yozma ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qilinishi mumkin (O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksining 77-moddasi). Demak, o’n besh yoshga to’lib ishlayotgan o’smirlar mehnatga layoqatli yoshdan kichik yoshdagi mehnat bilan band bo’lgan shaxslar toifasiga kiradi.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko’ra mehnatga layoqatli yoshdan katta yoshdagi aholiga 55 yosh va undan yuqori yoshdagi xotin-qizlar, 60 yosh va undan yuqori yoshdagi erkaklar kiradi.
Yoshga doir pensiyani rasmiylashtirib, mehnat faoliyatini davom ettirayotganlar ham mehnat resurslari tarkibida o’tiradi.
Mamlakatning mehnat resurslari iqtisodiy faol va iqtisodiy nofaol aholiga taqsimlanadi.
Iqtisodiy faol aholi soni - bu ish bilan band aholi va ishsizlar soni yig’indisidan iboratdir.
Ish bilan ta’minlanish - fuqarolarning qonun hujjatlariga zid kelmaydigan, o’z shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq bo’lgan, ularga ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatidir.
Iqtisodiyotda ish bilan band aholi soni iqtisodiy faoliyat turlarining turli sohalarida ish bilan bandlar yig’indisidan tashkil topadi.
Ishsizlar - qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan shaxslar, shuningdek, haq to’lanadigan ishga yoki daromad keltiruvchi mashg’ulotga ega bo’lmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga tayyor bo’lgan mehnatga layoqatli yoshdagi vaqtincha mehnat bilan band bo’lmagan shaxslardir.
Iqtisodiy nofaol aholi – bu mehnat bilan band va ishsizlar deb hisoblanmaydigan shaxslardir. Ularga ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan o’quvchilar va talabalar; bolalarni parvarish qilayotgan ishlamaydigan ayollar; uy bekalari va ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo’lmagan shaxslar, shuningdek ko’char va ko’chmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar kiradi.
Mehnat resurslaridan foydalanishga quyidagi omillar ta’sir etadi:
Geografik va tabiiy omillar. Respublikamiz mintaqalari turli tabiiy va geografik xususiyatlarga ega bo’lib, bu holat hududiy mehnat bozorlarining tabiiy sharoitga yuqori ta’sirchanligini anglatadi. Masalan, Orolbo’yi mintaqasidagi ishsizlikning yuqori darajasi ekologik vaziyat bilan asoslanadi. Bundan tashqari, iqtisodiyotda qishloq xo’jaligi tarmog’ining yuqori ulushi respublikada ish bilan bandlikning mavsum va iqlim omillariga yuqori darajada bog’liqligini keltirib chiqaradi. Noqulay kelgan ob-havo sharoiti qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga salbiy ta’sir ko’rsatib, hosilning keskin kamayishiga sabab bo’ladi. Ushbu holat esa sanoat, jumladan, qayta ishlash, oziq-ovqat va yengil sanaot tarmoqlari korxonalarining to’la quvvatda ishlamasligi, ishchilarning bo’sh qolishi va qisqartirilishiga olib keladi. Respublikamizning qishloq joylarida mavjud yuqori darajadagi mavsumiy ishsizlik holati ham aynan mavsum va ob-havo sharoiti bilan chambarchas bog’liq. Shu bois, qishloq xo’jaligida mehnat qilayotganlar mavsumdan tashqari vaqtda ishsiz qolmoqda yoki nomuayyan, vaqtinchalik va bir martalik ishlar bilan shug’ullanishga majbur bo’lmoqda.

1. 
   Mavjud xom ashyo resurslari. Xom ashyo resurslari hududiy iqtisodiyot tarmoqlarining o’ziga xosligini keltirib chiqaradi. Masalan, tabiiy xom ashyo resurslariga boy bo’lgan Navoiy, Toshkent, Buxoro va Farg’ona viloyatlarida sanoat va ishlab chiqarish tarmoqlari yaxshi rivojlangan bo’lib, ushbu mintaqalar ishchi kuchining salmoqli qismi ushbu tarmoqlarda banddir.
   
2. 
   Demografik omillar. Bunda, demografik omillar ishchi kuchining tabiiy harakati va ish bilan bandlik tarkibidagi tabiiy o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Aholi, jumladan, ishchi kuchining o’lim ko’rsatkichi ish bilan bandlikka sezilarsiz bo’lsa-da ta’sir qiladi. Agar ushbu ko’rsatkich yuqori darajada ro’y bersa, u holda mamlakat ishchi kuchi tarkibining sifat va miqdor jihatdan qisqarishiga olib keladi. SHu bilan birga kasalliklarning ko’payishi, ayniqsa, kasb kasalligi va jarohatlari natijasida ham ish bilan band fuqarolar o’z ish joylarini yo’qotib qo’yishlari va ishchi kuchi safidan chiqib ketishlari mumkin. Shuningdek, demografik jarayonlar ichida tug’ilish ko’rsatkichi ish bilan bandlikka katta ta’sir ko’rsatadi. Chunki, farzand dunyoga kelishi natijasida ayollar vaqtinchalik ishchi kuchi safidan chiqadi va iqtisodiy nofaol aholi tarkibiga qo’shiladi. O’zbekistonda ayollar farzandi 2 yoki 3 yoshga yetguncha tug’ruq ta’tilida bo’ladi. Demak, bu holatda ayollar kamida 2 yildan so’nggina yana iqtisodiy faol aholi tarkibiga qaytishi mumkin bo’ladi. Shu sababli mamlakatda tug’ilishning yuqori ko’rsatkichi ayollar ish bilan bandligiga ta’sir qiluvchi bosh omillardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda respublikada yiliga o’rtacha 700 ming nafardan ortiq chaqaloq tug’iladi, bu esa, o’z navbatida, shuncha miqdordagi ayollarning mehnat bozoridagi faolligiga ma’lum muddat bo’lsada chek qo’yadi.
   

Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ta’sir etuvchi hamda uning darajasi o’zgarishiga sabab bo’luvchi demografik omillardan biri mehnat migratsiyasidir. Mehnat migratsiyasi ishchi kuchining mehnat daromadi keltiradigan ish topish maqsadida bir hududdan boshqa hududga ko’chish harakatidir. Mazkur turdagi migratsiya vujudga kelishining asosiy motivi bo’lib fuqarolarning yuqori miqdordagi ish haqi va qulay mehnat sharoiti ilinjidagi harakatlari hisoblanadi. Mamlakat aholisini ish bilan ta’minlashda mehnat migratsiyasi quyidagicha ta’sir ko’rsatadi: ishchi kuchining hududlararo va tarmoqlararo qayta taqsimlanishi ro’y beradi; aholining ishsiz qatlami ish bilan ta’minlanadi; ishlovchilarning mehnat daromadi oshadi va turmush darajasi yaxshilanadi; ishlovchilar yangi kasb va ko’nikmalarga ega bo’lib, ularning ish tajribalari ortadi.

3. 
   Ta’lim tizimi. Ushbu omilning mehnat resurslaridan foydalanishga ko’rsatadigan ta’sirini quyidagilarda ko’rish mumkin:
   

• 
  aholi, jumladan yoshlar savodxonlik darajasining yuqori ko’rsatkichi malakali ishchi kuchi bozorini vujudga keltiradi;
  
• 
  mehnat bozorida raqobat ko’rashining paydo bo’lishiga olib keladi;
  
• 
  ishchi kuchi taklifining sifat tarkibini takomillashtiradi;
  
• 
  ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan yoshlar sonining ko’payishi mehnat resurslari tarikibida iqtisodiy nofaol aholi ulushining ortishiga sabab bo’ladi;
  
• 
  iqtisodiyot tarmoqlarining tegishli yo’nalishlardagi malakali kadrlarga bo’lgan talabini optimal qondirishni ta’minlaydi.
  

5. 
   Ish haqi. Ish haqi va ijtimoiy transfyert to’lovlari miqdorini muntazam oshirib borish siyosati aholi bandligi muammolarini bartaraf etish, farovonlikni oshirish va ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun qulay sharoit yaratadi.
   

Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi, shuningdek, qator ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal etish mehnat resurslaridan samarali foydalanishni talab qiladi. Bu esa shaxslarning manfaatlari, yashash tarzi, taraqqiyoti va istiqboli bilan chambarchas bog’liq. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash jarayonlari jadal amalga oshirilayotgan bugungi kunda mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda mehnat resurslarining o’rni va ahamiyati oshib bormoqda. Mamlakatda mehnat resurslaridan samarali foydalanish aholi farovonligini oshirishga va iqtisodiy yuksalishga zamin yaratadi.

1^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.

2^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.

3^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.

4^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.

5^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.

6^ O’zbеkistоn Rеspublikаsi Statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.