5-mavzu: nuklein kislotalar. Ularning kimyoviy tarkibi. Nukleozid va nukleotidlar. Dnk va rnk larning tuzilishi. Ularning strukturasi. Reja

mRNK – strukturasi (tuzilishi).


Birlamchi strukturasi (tuzilishi).
Asosiy maqsadga o‘tishimizdan oldin ozgina umumiy ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz kerak.
F. Misher 1869 – yili hujayra yadrosidan nordon xossaga ega bo‘lgan alohida moddani ajratib oldi va uni nuklein deb atadi. 1889 – yili R. Altmann nuklein kislotasi degan terminni fanga kiritdi va nuklein tarkibida fosfat kislotasidan tashqari azotli asoslardan purin, pirimidin va ulardan tashqari 5 atom uglerodi bo‘lgan uglevod (qand) bo‘lishini ko‘rsatdi.
1930 – yillarga kelib 5 atomli uglerodi bo‘lgan uglevodlarning nuklein kislotasining tuzilishidagi o‘rni va nuklein kislotasi tarkibidagi bir guruh uglevodlarga bitta atom kislorod kam bo‘lishligi aniklandi. B.Levin shu guruhga kiruvchi uglevodni dezoksiriboza, ikkinchisini riboza deb atadi. SHundan so‘ng nuklein kislotalar dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalari deb ataladigan bo‘ldi.
DNKdan farqli o‘laroq mRNK (RNKning boshqa turlari kabi) bir ipli polinukleotiddan iborat. U bir qator ketma – ket joylashgan 4 xil ribonukleozid qoldiqlari – adenazin (A), guanazin (G), sitidin (S) va uridin (U)lardan tuzilgan bo‘lib, ular uzaro bir nukleoziddagi 3 – gidroksil va qo‘shni nukleoziddagi 5 – gidroksil fosfodi efir bog‘lari bilan birikkan bo‘ladi.
Nukleotidlararo bog‘da qatnashmaydigan oxirgi 5^I – gidroksilli nukleozid 5^I – RNK oxiri (5^I – konets RNK), erkin 3^I – gidroksilli boshqa nukleozid 3^I – RNK oxiri deyiladi.
Odatda RNKda nukleotid qoldiqlari ketma – ketligi 5^I – oxiridan 3^I – oxiriga qarab o‘qiladi yoki yoziladi. Yani 3^I – gidroksildan qo‘shni 5^I – gidroksilga yunalgan fosfodiefir bog‘ yo‘nalishi tomon (bog‘ yo‘nalishi 3^I – R - 5^I).
Tabiatdagi mRNKda 5^I – oxirigi gidroksil doim band. Prokariotlarda u mono yoki trifosfat bilan fosforlangan. Eukariotik mRNKlar ko‘pincha oxirgi 5^I – gidroksilda maxsus qo‘shimcha guruh – “kep” tashiydi. Bu gurux modifikatsiyalangan (N - metil) guanazin – 5^I – trifosfat koldig‘i bo‘lib, u oxirgi nukleozid bilan o‘ziga xos 5^I – 5^I – yo‘l bilan bog‘langan. Eukariotlarda guanililtrasferaza va metiltrasferazadan iborat maxsus fermentlar tizimi bo‘lib, ular mRNKdagi mana shu “kep”lashishni amalga oshiradi.
SHuni ta’kidlash kerakki, mRNKda 5^I – oxirgi nukleozidlar bo‘lib, ko‘pincha purin nukleozidlar (G yoki A) keladi.
Tabiatdagi mRNKda 3^I – oxirigi gidroksil erkin. SHuning uchun 3^I – oxirida sis holatdagi ikkita gidroksil mavjud. (sislikol guruh)