5-мавзу: Радиоактивлик. Радиоактивлик ходисасини моҳияти. Радиоактив емирилишнинг асосий қонунлари. Кетма-кет парчаланиш. Альфа емирилиш. Бета емирилиш. Радиоактив қатори ва трансуран элементлар. Ядроларнинг гамма нурланиши

Магнит нурланишлари учун

(6.2)
Бундан кўринадики, бир хил мултиполликда М-нурланишлар Е-нурланишларга нисбатан марта қийинлашади. Бошқача айтганда, бериlgан мултиполлик Л-да МЛ-ўтишЕЛ-ўтишга нисбатан

омиlgа ёки шунча маротаба секинлашган бўлади.
Гамма ўтишлар еҳтимолияти гамма фотон энергияси ва ядронинг масса сонига боғлиқ.
(6.3)
Гамма-нурланишеҳтимолияти фотон энергияси ошса, ошади. Нурланишмултиполлиги бирга ошса нурланишеҳтимолияти га камаяди.
Гамма-нурланишда маълум танлашқоидалари бажарилиши талаб қилинади. Яъни ҳаракат миқдор моменти ва жуфтлик сақланишлик билан рўй беради.
Ҳаракат миқдори моменти сақланишқоидасига кўра
(6.4)
бу ерда И_ ва И₀ – ядронинг бошланғич ва охирги ҳолат спинлари. Жуфтлик сақланишқонунига кўра
електр ўтишлар учун (6.5)
магнит ўтишлар учун
Нурлаништартибини спин сақланишига кўра аниқланади, нурланишхили (електр ёки магнит) жуфтлик сақланишига кўра аниқланади. Шундай қилиб (6.4) ва (6.5) формулалардан ва юқорида айтиlgанлардан шу нарса аниқланадики, биринчидан, мултиполлик л ортиши билан гамма-ўтишеҳтимолияти камаяди, иккинчидан, ўзгармас л да магнит ўтишеҳтимолияти електр ўтишеҳтимолиятидан кам бўлади ва учинчидан аралашўтишларда кичик мултиполликка эга бўlgан ўтишлар еҳтимоллиги катта бўлади. Тўртинчидан ўтишэнергияси ошиши билан еҳтимолияти ошиб боради.
Қуйидаги 6.1-жадвалда танлашқоидасига кўра жуфтлик ўзгариши ёки ўзгармаслигига қараб турли И ларда юз берадиган асосий гамма-ўтишлар кўрсатиlgан.
6.1-жадвал

Жуфтлик ўзгариши /0	Спин ўзгариши I
	0	1	2	3	4	5
Ҳа Йўқ	Е1 М2 М1 Е2	Е1 М2 М1 Е2	М2 Е3 Е2 М3	Е3 М4 М3 Е4	М4 Е5 Е4 М5	Е5 М6 М5 Е6

Бу ерда бошланғич ва охирги жуфтликлар ўзгарса-ҳа, ўзгармаса-йўқ. Ҳаракат миқдори моментининг сақланиши спинлари нолдан спини нол ҳолатга И_=И₀=0 ўтишни таъқиқлайди.

Спин ва жуфтлик бўйича танлашқоидасидан ташқари, изотопик спин бўйича ҳам қуйидаги танлашқоидаси бажарилиши керак.
ва
Агар ядро уйғонган ҳолати спини асосий ҳолатининг спинидан анча фарқ қилса (|И₁-И₂|3) унда уйғонган ҳолатнинг ўртача яшашвақти анча катта бўлади. Баъзи бир ҳолларда, уйғонишэнергияси кичик бўлганда, бу давр секундлар, кунлар ва ҳаттоки йиллар билан ўлчанади. Катта яшашвақтига эга бўlgан уйғонган ҳолатлар метастабил ҳолатлар дейилади. Таркиби бир хил бўlgан, лекин ҳар хил яшашвақтига эга бўlgан уйғонган ҳолатларда тура оладиган ядролар изомер ядролар дейилади. Энергиялар бир-бирига жуда яқин, лекин квант сонлари (спинлари, жуфтлиги) катта фарқ қилувчи ҳолатларга изомер ҳолатлар дейилади. Изомер ядролар бўлишлигини қобиқли модел яхши тушунтиради.
Масалан ¹¹⁵Ин изомер ҳолатли ядрога мисол бўлади (6.1-расм). ¹¹⁵Ин ядро асосий ҳолати г_9/2-биринчи уйғонган ҳолати Р_1/2, энергияси 0,335МеВ.
Е, МеВ
0,525 5/2^-

0,335 1/2^- =14,4 соат

М4
0 9/2⁺

6.1-расм
Бу ҳолатлар спинлари айирмаси I=4 га жуфтликлари ўзгарган энг кичик М4 ўтишбўлади. Бу гамма ўтишлар спин ва жуфтлик ўзгаришига кўра тақиқланган, шунинг учун бу ҳолат ўртача яшашвақти катта =14,4 соат.