5. Mavzu: Sodda psixik jarayonlar Reja

1. Diqqatning mohiyati va
xossalari.

---

Diqqat – bu psixik faoliyatning biror-bir ma‟lum narsaga yo„nalganligi va
jamlanganligi. Bu hayvonlar, shuningdek, inson diqqatlarining umumiy ta‟rifi.
Insonga nisbatan diqqatni ma‟lum ob‟ektlarga inson diqqatining, bir vaqtning
o„zida boshqa ob‟ektlardan chalg„igan holda, yo„nalganligi va jamlanganligi
sifatida o„rganish mumkin. Bu ta‟rifdan diqqatning ahamiyatga molik belgilari
uning yo„nalganligi va jamlanganligidan iborat ekanligi kelib chiqadi.
Psixik faoliyatning yo‘nalganligi ostida uning tanlash xususiyati, ya‟ni,
sub‟ekt uchun ahamiyatli bo„lgan aniq jismlar, hodisalarni atrof-muhitdan ajratib
olish yotadi. Yo„nalganlik tushunchasiga, shuningdek, ma‟lum vaqt oralig„ida
psixik faoliyatni saqlab qolish ham kiritiladi.[1]
Diqqatning boshqa xususiyati uning faoliyatga u yoki bu darajada
chuqurlashganligini tushuntirib beruvchi jamlanganligidir. Vazifa qanchalik
murakkab bo„lsa, diqqatning jadalligi va zo„riqishi shunchalik kuchli bo„lishi
kerak, ya‟ni, bunda faoliyatga chuqur kirib borish talab etiladi. Ikkinchi tomondan,
jamlanganlik boshqa yot narsalardan chalg„ish bilan bog„liq. Aks holda, yot
narsalardan chalg„iy olmay qolsangiz, vazifani bajarishingiz qiyinlashadi.
Yo„nalganlik va jamlanganlik bir-biri bilan o„zaro uzviy bog„liq.
Diqqatingizni biror-bir narsaga yo„naltiradigan bo„lsangiz, bir vaqtning o„zida
diqqatingizni unda jamlagan bo„lasiz. Va aksincha, biror-bir narsada jamlansangiz,
o„z ruhiy faoliyatingizni unga yo„naltirgan bo„lasiz. Diqqatning yo„nalganligi bir
mashg„ulotdan ikkinchisiga o„tish bilan, jamlash esa – mashg„ulotda chuqurlashish
bilan bog„liq.
Diqqatning inson psixik faoliyatida tutgan o„rnini tushunish uchun o„zingizni
biror-bir jismlar guruhiga qarayotgandek tasavvur qiling. Ko„rish maydoningizning
markazida joylashgan ba‟zi bir jismlar aniqroq, ko„rish maydoningizning chetida
turganlari esa aksincha idrok etiladi. SHunga o„xshash hodisani ongimizga
nisbatan ham tuzish mumkin: faoliyatimiz mohiyati ongimizning markazini
egallagan bo„ladi; ahamiyatga molik bo„lmaganlari esa ongimizdan chetga surilib
qoladi. Lekin boshqacha ham bo„lishi mumkin: siz qandaydir jismga qaragan
holda, umuman, boshqa narsa haqida o„y surasiz. Bunda ongingizning «markaziy
maydoni» ko„rayotganingiz bilan emas, o„ylayotganingiz bilan band bo„ladi.
Ongimizni grafik tarzda tasvirlaydigan bo„lsak, biri ikkinchisiga joylashgan
ikki aylana ko„rinishida chizish zarur. Katta aylana aniq bo„lmagan ong, kichik
aylana esa, – aniq ong yoki diqqat deb ataladi.[2]
Psixik bilish jarayonlarining yo„nalganligi va tanlash xususiyati diqqat bilan
bog„liq. Diqqat bilan idrokning aniqligi va izchilligi, xotiraning mustahkamligi va
tanlash xususiyati, aqliy faoliyatning yo„nalganligi va samaradorligi, qisqasi,
umuman 
bilish 
faolligining 
sifati 
va 
natijalari 
aniqlanadi.

---

Perseptiv jarayonlar uchun diqqat tasvirlar chizgilarini farqlash imkonini
beruvchi o„ziga xos kuchaytirgich bo„lib hisoblanadi, inson xotirasi uchun diqqat
qisqa muddatli va operativ xotirada kerakli ma‟lumotni saqlab turuvchi omil,
yodda saqlangan ma‟lumotni uzoq muddatli xotira zahirasiga o„tkazishining zarur
sharti, tafakkur uchun esa masalani tushungan holda echimini topishning shartli
omili sifatida namoyon bo„ladi.
Diqqat, uni mustaqil psixik hodisa sifatida
xarakterlovchi 
qator 
xossalarga
ega.
Diqqatning asosiy xossalariga barqarorlik,
jamlash, taqsimlash, bo„linish, chalg„ish va diqqat hajmi kiradi.