5-Mavzu. Statistik ko`rsatkichlar reja

5.4. Nisbiy miqdorlarning turlari va ularni hisoblash tartibi.

Nisbiy miqdorlar hisoblanayotganda taqqoslash bazasi (maxraj) qilib har xil miqdorlar qabul qilinishi mumkin. Jumladan, bazis miqdor sifatida davlat buyurtmasi, o`tgan davr miqdori (hajmi), o`rganilayotgan hodisa yig’indisi, boshqa mintaqa (hudud) ko`rsatkichi yoki qandaydir boshqa hodisalar ko`rsatkichi olinishi mumkin. Shunga qarab, nisbiy miqdorlar quyidagi asosiy turlarga bo`linadi:

5.2.chizma: Nisbiy miqdorlarning turlari

Har bir nisbiy miqdor turi muayyan vazifani bajaradi.

Reja topshirig’i nisbiy miqdori rejalashtirilayotgan davr ko`rsatkichining oldingi yilning haqiqiy ko`rsatkichiga nisbatan qanday o`zgarishi lozimligini ko`rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:

.

bu erda: RT_nm – reja topshirig’i nisbiy miqdori.

D_RT – joriy davr uchun reja topshirig’i.

D_o – bazis davrda haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich.

Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori muayyan davr ichida shartnomadagi topshiriqlarning qay darajada bajarilganligini tavsiflaydi. Buning uchun haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich buyurtmadagi ko`rsatkich bilan taqqoslanadi:

.

bu erda: RT_nm – buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori;

D₁ – joriy davrda haqiqiy bajarilgan daraja;

D_BT – buyurtmadagi topshiriq darajasi.

Dinamika nisbiy miqdorlari bir xil turdagi hodisa va jarayonlarning vaqt bo`yicha o`zgarishini tavsiflaydi. Ular joriy davr ko`rsatkichini bazis davr ko`rsatkichiga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Agar davrlar soni uch va undan ortiq bo`lsa, u holda har bir keyingi davr darajasini undan oldingi davr darajasiga taqqoslash yo`li bilan ham dinamika nisbiy miqdorlarini aniqlash mumkin. Birinchi ko`rinishda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari bazisli, ikkinchisi esa zanjirsimon deb yuritiladi. Umumiy ko`rinishda ular quyidagicha hisoblanadi:

1. .

2. .

bu erda: – bazisli usulda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari;

D_i – i davr darajasi;

D_i-1 – har bir keyingi davrdan oldingi davr darajasi;

D_o – bazis davr darajasi.

Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qo`llash tahlil oldida qo`yilgan maqsadga bog’liq. Agar faqat bazis davrga nisbatan keyingi davrlar darajasi qancha o`zgarganligini bilmoqchi bo`lsak, u holda bazisli usul, agar har bir keyingi davr o`zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha o`zgarib borayotganini kuzatmoqchi bo`lsak, u holda zanjirsimon usul qo`llaniladi.

Reja topshirig’i (D_RT/D_o), rejaning bajarilishi (D₁/D_RT) va dinamika (D₁/D_o) nisbiy miqdorlari o`rtasida quyidagi bog’lanish mavjud: reja topshirig’i nisbiy miqdori bilan reja bajarilishi nisbiy miqdorining ko`paytmasi dinamika nisbiy miqdoriga teng. Buni quyidagicha yozish mumkin:

.