5-mavzu. Tuproq ishlarining hajmini hisoblash

II-bo‘lim. Berilgan hududni vertikal rejalashtirish 
5.5. Vertikal rejalashtirish sxemasi
Shaharsozlik maqsadlarida foydalanish uchun mo‘ljallangan hududning
tabiiy relefi ko‘p hollarda loyihalash, qurish va obodonlashtirishning
talablarini yetarli darajada qoniqtirmaydi. Tabiiy relefni ma’lum bir talablarga
moslashtirish vertikal rejalashtirish yordamida amalga oshiriladi.
Vertikal rejalashtirish – bu joyning mavjud bo‘lgan relefini sun’iy
tarzda o‘zgartirishdir. Vertikal rejalashtirish shahar hududlarini injenerlik
jihatdan tayyorlash va obodonlashtirish bo‘yicha muhim bo‘lgan tadbirlardan
biri deb hisoblanadi va uni albatta amalga oshirish zarurdir.
Shunday qilib, vertikal rejalashtirishning asosiy maqsadi qurilish va
injenerlik obodonlashtirish talablarini qoniqtiradigan shahar hududlarini
yaratishdan iboratdir. Shahar hududlarini vertikal rejalashtirish binolar va
inshootlarni joylashtirish, ko‘chalar va o‘tish joylarini o‘tkazish hamda yer
osti muhandislik tarmoqlarini o‘tkazish uchun yaxshi sharoitlarni yaratish
demakdir.
Vertikal rejalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1. Shahar hududlaridan yer usti suvlari ya’ni yomg‘ir, qor va muz
erishidan hosil bo‘ladigan suvlar oqizilishini tashkil etish.
2. Hamma turdagi transport vositalari hamda piyodalarning xavfsiz va
qulay harakatlanishi uchun ko‘chalar, maydonlar va chorrahalarning yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan nishabligini ta’minlash.
3.Binolarni joylashtirish va yer osti muxandislik tarmoqlarini o‘tkazish
uchun qulay sharoitlarni yaratish.

---

---

4. Noqulay fizik- geologik jarayonlar (hududlarni suv bosishi va

ularning yer osti suvlari ta’sirida cho‘kishi, yer sirtida yoriqlar hosil bo‘lishi)
ro‘y berishi mumkin bo‘lgan hollarda relfni qulayligini tashkil etish.
5. Relefga mumkin qadar me’moriy ko‘rkam shakl berish.
Loyihalanayotgan (rejalashtirilayotgan) hudud yuzasini shunday
belgilash kerakki, natijada mavjud bo‘lgan relef, go‘zal va nozik o‘simliklar
hamda ko‘kalamzorlar, hosildor tuproq qatlamini maksimal saqlab qolishga
erishilsin. Shuning uchun vertikal rejalashtirish shahar ko‘chalari, yo‘llari
o‘tgan va maydonlar joylashgan hududlarda, shuningdek, binolar va
inshootlar qurilishi uchun mo‘ljallangan uchastkalarda olib boriladi.
Hududning rejaviy belgilanishi ya’ni hududni rejaviy rejalashtirish
belgilarini o‘rnatish yer ishlarining minimal hajmidan kelib chiqqan holda
aniqlanadi, bunda nolli balans, boshqacha qilib aytganda, qurilish vaqtida
tuproq olinadigan va tuproq to‘ldiriladigan qismlarning tenglashishi hisobga
olinadi.
Shaharning eng baland qismi va uning elementlari yechimining birinchi
bosqichi bu vertikal rejalashtirish sxemasini tuzish demakdir. Vertikal
rejalashtirish sxemasi shahar yoki turar-joy tumani bosh rejasiga kiritilgan
geodezik o‘lchash (топосёмка) ishlari asosida ishlab chiqiladi. Vertikal
rejalashtirishning bu bosqichida kichik tumanlar va shahar boshqa
elementlarining umumiy balandlik bo‘yicha joylashishining asosiy, eng
maqsadga muvofiq yechimlari, tashqi suvlarni (atmosferadagi qor–yomg‘ir
suvlari) oqizilishini tashkil etish va shahar ko‘chalari hamda yo‘llarini
o‘tkazishda aniqlanadi.
Vertikal rejalashtirishning sxemasini tuzish vaqtida ko‘chalar
o‘qlarining chorrahadagi kesishish nuqtalarida va relefning ko‘chalar trassasi

---

---

bo‘yicha keskin o‘zgargan joylarida loyihaviy (qizil) belgilar va ko‘chalar

orasidagi loyihaviy bo‘ylama nishabliklar aniqlanadi (7- rasm).
Ikki nuqta orasidagi bo‘ylama nishablik (i
bo’ylama
) deb mazkur nuqtalar
belgilari farqining (

h) ular orasidagi gorizontal masofa (

)ga nisbatiga
aytiladi:
𝑖
bo'ylama
=
𝛥ℎ
ℓ
(5.11)
Nishablarning qiymatlari kasr sonlar yoki foizlarda aniqlanadi (0,004;
0,02; yoki 0,4 %; 0,2 %). Bir qator hollarda bo‘ylama nishablar promillarda
aniqlanadi (4 ‰; 20 ‰).
Vertikal rejalashtirish sxemasini ishlab chiqishda dastavval mavjud
bo‘lgan relefning sath belgilari (qora belgilar) zarur bo‘lgan nuqtalarda
topografik xaritadan aniqlanadi. Bu nuqtalar orasidagi masofalar reja
bo‘yicha masshtabga muvofiq holda qabul qilinadi. So‘ngra ko‘chalar
bo‘ylama nishabining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan minimal va maksimal
nishablarga mos kelish yoki kelmasligi ShNQ 2.07.01-03* [9] (2- jadval)
bo‘yicha tekshiriladi va loyihaviy bo‘ylama nishab aniqlanadi.
Ko‘chalar va yo‘llarning chetki ariq (lotok)lar bo‘yicha eng kichik
bo‘ylama nishabi asfaltbeton va sementbeton qoplamalar uchun normal suv
oqizilishini tashkil etishdan kelib chiqqan holda 0,005 m dan kam bo‘lmagan
qiymatlarda qabul qilinadi.
Hududlarning nishabligi mavjud bo‘lgan sharoitlarga har doim ham mos
kelavermaydi (ya’ni yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan maksimal yoki minimal
nishablarga). Bunday vaziyatlarda ko‘chalarning yo‘l qo‘yilishi mumkin
bo‘lgan bo‘ylama nishablari ba’zi bir uchastkalardan tuproqni kovlab olish va
boshqa uchastkalarga tuproqni to‘kish orqali hosil qilinadi. Olingan loyihaviy
sath belgisi va mavjud bo‘lgan relefning sath belgisi orasidagi farq yordamida
ishchi sath belgisi aniqlanadi, boshqacha qilib aytganda, tuproq chuqur

---

---

joylarga to‘kiladi yoki baland joylardan kovlab olinadi, bu jarayonlarni mos

ravishda “+” yoki “–” ishoralar bilan belgilash qabul qilingan.